Jakiś czas temu ukazał się w „Tyfloświecie” tekst omawiający Traktat z Marrakeszu, historie jego powstawania oraz korzyści płynące z jego zastosowania w prawie autorskim w krajach, które do niego przystąpią. Chociaż Polska podpisała dokument, to nadal jeszcze trwają prace nad jego implementacją, dlatego też Dział Zbiorów dla Niewidomych Głównej Biblioteki Pracy i Zabezpieczenia społecznego nie wypożycza swoim zagranicznym czytelnikom książek, ani na kasetach, ani w brajlu, jak również nie udostępnia zbiorów drogą internetową. Na stronie internetowej wyżej wymienionej instytucji możemy przeczytać komunikat skierowany do czytelników zagranicznych, którzy, jak na razie, nie mają możliwości czytania książek po polsku. Temat zaciekawił mnie samą o tyle, że przez długi czas korzystałam z biblioteki kasetowej w Anglii i cieszyłam się pięknem języka angielskiego, a teraz nie dostaję już żadnych książek do słuchania. Mogę tylko przypuszczać, że powodem jest niedostosowanie terytorialnego prawa autorskiego do Traktatu, ponieważ zbiegło się to mniej więcej w czasie z zaprzestaniem udostępniania zbiorów czytelnikom za granicami Polski przez Dział Zbiorów dla Niewidomych Głównej Biblioteki Pracy i Zabezpieczenia Społecznego.
Po podpisaniu Traktatu z Marrakeszu, każde z państw sygnatariuszy ma za zadanie wdrożyć jego ustalenia do swojego terytorialnego prawa autorskiego. Niezależnie jednak od tego, jaki jest powód wstrzymania wysyłki książek poza granice kraju, w którym znajduje się interesująca nas biblioteka, warto przyjrzeć się temu, jakie są możliwości korzystania z bibliotek dla niewidomych poza granicami Polski. Zakładam, że z czasem przybędzie krajów – sygnatariuszy traktatu i problem z uwarunkowaniami terytorialnego prawa autorskiego, które nie zezwala na wysyłanie dzieł za granicę zniknie, a my, jak przedtem, będziemy mieli realną możliwość korzystania z zagranicznych bibliotek dla niewidomych.
Poszukując w Internecie informacji na temat bibliotek dla niewidomych na świecie, udało mi się ustalić, że nie ma chyba kraju w Europie, w którym by takiej biblioteki nie było, że nie wspomnę o bibliotekach w Stanach Zjednoczonych, Australii czy azjatyckiej części byłego ZSRR, na przykład w Azerbejdżanie. Wśród moli książkowych znajdą się na pewno i tacy, którym nie wystarcza czytanie książek jedynie w ojczystym języku, wszystko jedno brajlem czy też w formie audio. Ci z Państwa, którzy uczyli się języków obcych, a myślę, że każdy z nas trochę się jakiegoś języka uczył, dobrze wiedzą, że nie ma to jak czytać i słuchać języka obcego w najlepszej formie, czyli, w przypadku tzw. książek mówionych, w wykonaniu tak zwanych rodowitych mówców – słuchaczy. Mam tu na myśli książki napisane w obcych językach przez rodowitych autorów, a także, jeśli chodzi o wersję książki audio, w wykonaniu rodowitych użytkowników danego języka. Chociaż w Dziale Zbiorów dla Niewidomych Głównej Biblioteki Pracy i Zabezpieczenia Społecznego możemy znaleźć książki mówione i brajlowskie w językach obcych, to dla moli poliglotów zbiory te prawdopodobnie okażą się niewystarczające. Podróż po bibliotekach zagranicznych będziemy odbywać kierując się popularnością danego języka w Polsce. Nie brałam tu pod uwagę położenia geograficznego bibliotek, bo w erze szerokopasmowego Internetu, urządzeń mobilnych itd., nie ma to dla nas większego znaczenia. Proponuję zatem wybrać się do Francji, Rosji, Niemiec oraz Anglii.
Przegląd bibliotek
Francja
We Francji istnieje The Accessible Francophone Digital Library (Cyfrową Francuską Bibliotekę dla Niewidomych), którą założyły trzy stowarzyszenia: BrailleNet, GIAA oraz l’ABA. Jest to pierwsza cyfrowa biblioteka we Francji, stworzona specjalnie dla niewidomych i niedowidzących. Oprócz niej jest jeszcze Biblioteka Médiathèque de l’Association Valentin Haüy – Biblioteka Związku Niewidomych we Francji. Zbiory biblioteczne obejmują książki brajlowskie (skrótami i brajlem zwykłym), książki mówione na taśmach magnetofonowych oraz na płytach w standardzie DAISY, książki wydane powiększonym drukiem, nuty, książki z wypukłymi rysunkami. Zbiory biblioteczne obejmują publikacje w językach: angielskim, francuskim, niemieckim oraz hiszpańskim. Internetowy katalog biblioteczny również dostępny jest w brajlu, druku powiększonym oraz formacie audio. Członkostwo w bibliotece jest bezpłatne, a książki są wysyłane za granice, ale jedynie do czytelników zapisanych do biblioteki.
Niemcy
Niemiecka Biblioteka Centralna dla Niewidomych mieści się w Lipsku w Saksonii. Jej głównym celem jest udostępnianie osobom niewidomym i niedowidzącym informacji drukowanej. Niemiecka Centralna Biblioteka dla Niewidomych to nie tylko sama biblioteka, ale również wydawnictwo, a także drukarnia książek brajlowskich oraz studio nagrań. Głównym zadaniem biblioteki jest, co zrozumiałe, wypożyczanie osobom niewidomym i niedowidzącym książek. Komunikacja pomiędzy czytelnikami a biblioteką odbywa się przez telefon, Internet i za pośrednictwem poczty elektronicznej. Wysyłka jest bezpłatna. Czytelnicy wybierają książki ze zbioru liczącego 50 tysięcy tytułów. Zgodnie z regulaminem, czytelnik może wypożyczyć książkę na miesiąc, jednakże w przypadku obszerniejszych i trudniejszych książek, termin ten może być wydłużony. Czytelnicy, którzy dopiero uczą się czytać brajlem, ze względu na brak biegłości w czytaniu, mają przedłużony okres wypożyczenia. Najdłuższy, bo 6-miesięczny termin, dotyczy nut pisanych brajlu, ze względu na to, że notacja muzyczna jest trudna i należy zapamiętać cały utwór. Czytelnicy mogą wypożyczać książki mówione w standardzie DAISY na płytach, partytury w brajlu, a także literaturę tyflologiczną w zwykłym druku. Mają również możliwość przeglądania katalogu bibliotecznego na wiele sposobów: przez Internet, mogą otrzymać katalog w druku, w brajlu (skrótami i zwykłym brajlem), na płycie oraz w standardzie DAISY. Po przejrzeniu katalogów i wybraniu książek, czytelnicy składają zamówienia na książki przez telefon lub pocztą elektroniczną. Bibliotekarze często doradzają czytelnikom, układając listę życzeń zgodnie z preferencjami swoich klientów. Usługa ta cieszy się dużym zainteresowaniem, szczególnie wśród osób starszych. W ciągu dwóch dni roboczych po zwrocie książki mówionej przez czytelnika, biblioteka wysyła mu kolejną mówioną książkę do czytania. Czytelnicy, którzy chcieliby korzystać z książek mówionych, muszą przedstawić bibliotece dokument stwierdzający niepełnosprawność, ponieważ prawo nie zezwala na udostępnianie książek mówionych nikomu innemu, jak tylko osobom niepełnosprawnym wzrokowo. Większość książek znajdujących się w bibliotece jest w języku niemieckim, chociaż można również znaleźć kilka tytułów w językach obcych. Czytelnicy, którzy mówią po niemiecku, a chcieliby korzystać z biblioteki, wszelkie informacje na ten temat odnajdą na jej stronie internetowej w języku niemieckim.
Rosja
Rosyjska Krajowa Biblioteka dla Niewidomych (The Russian State Library for the Blind) mieści się w Moskwie. W bibliotece można wypożyczyć książki brajlowskie, książki mówione na nośnikach CD w formacie AUDIO i MP3, w powiększonym druku, książki cyfrowe (format RTF i DOC). Biblioteka udostępnia również książki w formie audio do pobrania przez Internet. Należy tu zauważyć, że oprócz GBPIZS to druga napotkana przeze mnie biblioteka w Europie, dająca możliwość korzystania z książek mówionych. Zbiory są dostępne w językach rosyjskim i angielskim. Katalog biblioteczny dostępny jest przez Internet i w brajlu. Członkostwo w bibliotece jest bezpłatne, a książki wysyłane są za granicę.
Wielka Brytania
W Wielkiej Brytanii mamy do dyspozycji bibliotekę Królewskiego Narodowego Instytutu dla Niewidomych (Royal National Institute for the Blind RNIB). Obywatele Wielkiej Brytanii wypożyczą w niej książki brajlowskie (skrótami i zwykłym brajlem), książki mówione na płytach w standardzie DAISY oraz dostępne do słuchania przez Internet, książki w powiększonym druku (rozmiar czcionki 24 punkty), a także partytury. W bibliotece RNIB można poczytać również w językach obcych: angielskim, francuskim (jedynie w brajlu), niemieckim (jedynie w brajlu) i hiszpańskim (jedynie w brajlu). Biblioteka ma katalog dostępny w Internecie, ale może być on również dostępny dla czytelników w formie pliku cyfrowego. Jeśli chodzi o członkostwo w bibliotece, to sprawa przedstawia się następująco: jest ono darmowe dla czytelników chcących korzystać z brajla i powiększonego druku, za korzystanie ze standardu DAISY oraz za odtwarzacz czytelnicy płacą 79 funtów brytyjskich. Jeśli chodzi o wysyłanie książek za granicę, to biblioteka RNIB wysyła jedynie książki brajlowskie i tylko wtedy, gdy pozwala na to prawo autorskie.
Osoby niewidome i niedowidzące mogą również korzystać w Wielkiej Brytanii z Krajowej Biblioteki Gazet i Czasopism Audio. Biblioteka udostępnia czytelnikom nagrania ponad 200 tytułów krajowych angielskich gazet czasopism. Nagrania te dokonywane są w różnych dostępnych formatach. Czytelnicy otrzymują nagrania gazet na taśmach magnetofonowych, płytach (w standardzie DAISY, formacie Audio i MP3) oraz mają również możliwość ściągnięcia takiego nagrania przez Internet. Nagrania są wysyłane czytelnikom na nośnikach, które mogą oni zachować, z wyjątkiem taśm magnetofonowych, które podlegają zwrotowi, ponieważ mogą być one powtórnie wykorzystane. Gazety i czasopisma są dostępne jedynie w języku angielskim, a ich katalog udostępnia się w postaci w postaci audio, powiększonym drukiem lub dokumentu w formacie PDF. Za tę usługę czytelnicy płacą skromną roczną subskrypcję, której wysokość jest zależna od częstotliwości publikacji oraz jej formatu (od 11 funtów rocznie za publikację na taśmach magnetofonowych lub płytach). Z podanych informacji wynika, że gazety i czasopisma są wysyłane za granicę, ale jedynie do subskrybentów.
Kolejną organizacją w Wielkiej Brytanii jest The Seeing Ear – założona w 2005 r. organizacja pożytku publicznego, działającą na licencji wydanej przez Copyright Licensing Agency (CLA); odpowiednik polskiego ZAIKS’u. Organizacja ta zajmuje się skanowaniem książek i udostępnianiem ich osobom niewidomym i niedowidzącym w formatach elektronicznych. Od trzech lat The Seeing Ear udostępnia pliki książek w formacie tekstowym i w formacie Microsoft Word; wcześniej pliki były dostępne jedynie w czystym formacie tekstowym. Organizacja ta jest gorącym orędownikiem i popularyzatorem „Książki dla Wszystkich”. Początkowo, zeskanowane książki były zapisywane w plikach txt, ponieważ uznano taki format za możliwy do odczytania za pomocą każdego komputera, oprogramowania odczytu ekranu oraz urządzenia lektorskiego, niezależnie od systemu, w jakim pracuje komputer. Jednakże wadą tego formatu, była mniejsza możliwość poruszania się po książce, jak również brak możliwości zachowania elementów graficznych książki dla niewidomych i niedowidzących czytelników. Obecnie stosuje się podzielone na sekcje pliki w formacie Microsoft Word, w których określone sekcje książki oznacza się rygorystycznie przyjętymi układami stylów. Metoda ta pozwala na łatwiejsze przemieszczanie się po książce, a także zapewnia możliwość szybkiej zmiany graficznego wyglądu dokumentów, zależnie od potrzeb, lub szybkiego przetworzenia części książek na pismo Braille’a czy też na książkę mówioną czytaną głosem syntetycznym lub książkę w standardzie DAISY. Czytelnikami korzystającymi z internetowej biblioteki The Seeing Ear są obywatele z większości 27 państw Unii Europejskiej. Biblioteka czynna jest przez 7 dni w tygodniu, 24 godziny na dobę, a członkostwo jest bezpłatne. Jest to biblioteka specjalnie przystosowana dla potrzeb osób nie mogących czytać druku. Jej zasoby liczą obecnie około 3,300 książek w języku angielskim, przeważnie wszystkie są chronione prawem autorskim, i zbiory te nadal są powiększane. Z biblioteki bezpłatnie mogą korzystać nie tylko osoby niewidome i niedowidzące, ale również osoby, które nie mogą czytać druku z powodu dysleksji czy innej fizycznej niepełnosprawności.
Kolejną brytyjską biblioteką jest CALIBRE, Cassette Library for the Blind and Print Disabled. Wysyła ona bezpłatnie książki osobom niewidomym i niedowidzącym, za równo na terenie Wielkiej Brytanii, jak również poza jej granice. Książki nagrane są na taśmach magnetofonowych, na płytach w formacie MP3. Czytelnicy mają do dyspozycji katalog internetowy, na taśmie magnetofonowej oraz na płycie CD. Aby zapisać się do biblioteki, czytelnik musi wypełnić specjalny formularz, którego część wypełnia również lekarz okulista. Czytelnik ponosi jednorazową opłatę rejestracyjną.
Jak wyczytałam na stronie biblioteki, uregulowania prawa autorskiego nie pozwalają obecnie na wysyłanie książek za granicę, wielka szkoda, bo chociaż nagrane przez wolontariuszy, były pięknie czytane i aż chciało się ich słuchać.
Szara rzeczywistość
Niestety, jak na razie, Traktat z Marrakeszu nie wiele nam daje, bo nie wszystkie kraje go podpisały, a jeśli już podpisały, to nie wdrożyły go w pełni do swojego terytorialnego prawa autorskiego. Zatem sytuacja wygląda tak, że mamy mnóstwo bibliotek w całej Europie, które oferują swoim czytelnikom wiele możliwości korzystania z książek, ale uregulowania terytorialnego prawa autorskiego nie pozwalają im na wysyłanie publikacji za granicę. Aby było to możliwe, Państwa powinny podpisać stosowne umowy bilateralne (dwustronne) na przesyłanie za granicę takich dzieł lub każda biblioteka dla niewidomych powinna stać się tak zwany Zaufanym Pośrednikiem, który ma prawo pozyskiwać dzieła od innych Zaufanych Pośredników i rozpowszechniać je wśród osób niewidomych i niedowidzących. Kiedy tak się stanie i czy się stanie? Nie wiadomo. Niepokojące jest również to, że żadna z bibliotek, do której wysłałam mailowe zapytanie w sprawie czytelników za granicą i zagranicznych wysyłek książek, nie była uprzejma napisać na ten temat ani słowa. Szkoda, bo wygląda na to, że póki co Traktat z Marrakeszu jest martwym aktem prawnym.
