[fot. Marek Jakubowski, Zdjęcie przedstawia matrycę do tłoczeń brajlowskich]
Bardzo istotnym problemem, z jakim borykają się osoby niewidome, jest korzystanie z tekstów drukowanych i informacji wizualnej oraz samodzielne pisanie. Pierwszym, przełomowym wydarzeniem w tej dziedzinie było wynalezienie przez Ludwika Braille’a w roku 1825 prostego, wypukłego, opartego na sześciopunkcie pisma. Od tego momentu niewidomi mogli już samodzielnie czytać, a więc zapoznawać się nie tylko z treścią, ale również pisownią. Jednak dotyczyło to tylko tekstów i książek wydrukowanych specjalnie dla nich, bardzo grubych i drogich. Mogli też pisać, jednak tylko dla siebie lub osób znających pismo punktowe. Pisemna komunikacja między osobami niewidomymi i widzącymi była więc nadal bardzo utrudniona. Należało szukać kolejnych, bardziej uniwersalnych rozwiązań tego problemu.
[fot. Marek Jakubowski, Zdjęcie przedstawia stare egzemplarze książek drukowanych w alfabecie brajla, podpis: Wadą książek drukowanych alfabetem brajla jest niewątpliwie ich rozmiar i waga]
Dopiero komputery osobiste, wyposażone dodatkowo w specjalistyczne oprogramowanie i sprzęt, dały niewidomym szeroki dostęp do informacji. Umożliwiły pracę w wielu nowych zawodach, prowadzenie samodzielnej korespondencji zarówno na papierze, jak i przez Internet, czytanie książek i gazet – zarówno ich wersji cyfrowej, jak i skanowanych. Jednak te możliwości, szczególnie pracy, zależą w znacznej mierze od tego, w co, poza programem odczytu ekranu i syntezatorem, został wyposażony komputer niewidomego.
[fot. Marek Jakubowski, Zdjęcie przedstawia ujęcie rąk osoby czytającej druk w alfabecie brajla, podpis: Niewidomy uczeń musi poznać alfabet brajla, mieć monitor brajlowski lub notatnik z brajlowskim wyświetlaczem, by móc opanować zasady interpunkcji i ortografii]
W Polsce, już od ponad dwudziestu lat niewidomi używają komputerów, niestety, prawie zawsze są one wyposażone jedynie w program odczytu ekranu i syntezator. Powodem takiego stanu rzeczy jest nie tylko bardzo wysoka cena monitorów i notatników brajlowskich, ale też przekonanie, i to samych użytkowników, że screenreader i syntezator mowy wystarczą. Owszem, wystarczą starszym osobom do czytania książek beletrystycznych, wyszukiwania podstawowych informacji w Internecie i pisania prostych pism. Syntezator praktycznie umożliwia tylko szybkie zapoznanie się z treścią, bez wnikania w strukturę tekstu i sposób zapisu. Napisałem praktycznie, bo każdy program odczytu można tak skonfigurować, żeby zawsze czytał interpunkcję, informował o formatowaniu tekstu, kolorze i rodzaju czcionki, pustych liniach itp., ale kto wytrzyma taką ilość dodatkowych słownych informacji, które nie pozwalają skoncentrować się na treści? Również czytanie znak po znaku nie jest metodą, na zapoznanie się z pisownią. Lepszym rozwiązaniem do uzyskiwania informacji o rozmieszczeniu i wyglądzie tekstu jest używanie gorących klawiszy. Jednak i ta metoda dostarcza nadmiaru dodatkowych słownych informacji, a ponadto, trudno jest się zorientować, kiedy nacisnąć odpowiednią kombinację klawiszy. Korzystając tylko z syntezatorów nie można nauczyć się ortografii i interpunkcji, a więc zasad prawidłowego pisania. Doskonale widać to na dyskusyjnych listach dla niewidomych. Jeszcze większe problemy są, gdy trzeba pracować ze skomplikowanymi lub specjalistycznymi tekstami.
Dopiero wyposażenie komputera w program odczytu ekranu, syntezator i monitor brajlowski lub brajlowski notatnik pełniący funkcję brajlowskiego monitora pozwala na szybkie i wszechstronne zapoznanie się z dowolnym cyfrowym dokumentem, dokładne odczytanie każdego słowa i nauczenie się prawidłowej pisowni. Dzięki takiemu zestawowi nie ma problemu z opanowaniem zasad ortografii, prawidłowego redagowania tekstów czy uczenia się języków obcych lub matematyki, a także używania brajlowskiej notacji muzycznej.
Ponieważ syntezatory mowy są już bardzo tanie i czytanie zwykłego tekstu z ich wykorzystaniem jest znacznie szybsze, niż czytanie na monitorze brajlowskim, to oczywistym jest, że komputer powinien być wyposażony w program odczytu ekranu, syntezator mowy i monitor brajlowski.
MONITORY BRAJLOWSKIE
Monitory brajlowskie są płaskimi urządzeniami, pokazującymi ośmiopunktowe brajlowskie znaki w przedniej części górnej płyty. Umieszczamy je pod klawiaturą lub laptopem w ten sposób, aby linia z brajlowskimi modułami piezoelektrycznymi znajdowała się tuż przed ich przednią krawędzią. Są wyposażone w kursory dotykowe oraz nawigacyjne przyciski i pokrętła. Jest wiele urządzeń tego typu. Główna różnica pomiędzy nimi polega na ilości brajlowskich modułów (od kilkunastu do 80 znaków) oraz sposobie komunikowania się urządzenia z komputerem – kabel lub bluetooth.
W brajlu „tradycyjnym” do zapisu jednego znaku używa się kombinacji co najwyżej sześciu punktów. Konsekwencją tej sytuacji jest stosowanie brajlowskich dwuznaków lub trójznaków na oznaczenie jednego symbolu czarnodrukowego. Ponieważ kod ASCII składa się z 256 znaków, czyli 2 do potęgi ósmej, więc w terminalach brajlowskich zastosowano brajl ośmiopunktowy, aby każdy symbol ASCII mieścił się w jednym polu (punkt ‘7’ znajduje się pod punktem ‘3’, a punkt ‘8’ pod punktem ‘6’). W brajlu ośmiopunktowym wielkie litery tworzone są przez dodanie do małej litery punktu ‘7’, a cyfry przez dodanie punktu ‘8’ do liter: j, a, b, c, d, e, f, g, h, i.
Na monitorze brajlowskim, tak jak na monitorze komputerowym, znajduje się kursor wskazujący aktywne miejsce. Bardzo istotnym jest, jak kursory te zostaną powiązane. Do wyboru są cztery rozwiązania:
• aktywny kursor na ekranie podąża za brajlowskim kursorem i brajlowski podąża za aktywnym – w tej sytuacji przemieszczenie jednego z wymienionych kursorów powoduje zmianę zarówno na ekranie monitora, jak i w brajlowskiej linii. Takie rozwiązanie umożliwia nawigację i uaktywnianie elementów zarówno z poziomu monitora brajlowskiego, jak i klawiatury komputerowej,
[fot. yejunkim, Zdjęcie przedstawia nuty, podpis: Komputer wyposażony w najlepszy nawet screenreader i syntezator mowy nie zastąpi urządzeń brajlowskich, gdy konieczne jest wykorzystanie brajlowskiej notacji muzycznej]
• brajlowski kursor podąża za aktywnym kursorem na ekranie – zmiana w miejscu kursora na ekranie lub jego przemieszczenie powoduje zmianę w brajlowskiej linii, ale nawigując klawiszami lub pokrętłami monitora brajlowskiego nie przemieszczamy kursora na ekranie, więc możemy oglądać ekran monitora nie powodując żadnych zmian na nim,
• aktywny kursor na ekranie podąża za brajlowskim kursorem – w takiej konfiguracji możemy sterować komputerem z poziomu monitora brajlowskiego, ale używając klawiatury komputerowej nie mamy informacji na monitorze brajlowskim, co dzieje się na ekranie,
• ani brajlowski kursor nie podąża za aktywnym kursorem na ekranie, ani aktywny nie podąża za brajlowskim – w tej konfiguracji syntezator czyta to, co wskazuje kursor na ekranie monitora, a w brajlu możemy oglądać zupełnie inny fragment ekranu.
Aby praca była maksymalnie efektywna, trzeba wybrać odpowiednie powiązanie kursorów. Np. w programach narzędziowych lub podczas instalacji bardzo dobrze sprawdza się niezależność brajlowskiego kursora i aktywnych kursorów.
Następną, bardzo ważną kwestią jest wyświetlanie tekstu znajdujący się na ekranie przez monitor brajlowski – tak, jak jest drukowany w brajlowskich książkach, czyli od początku do końca brajlowskiej linii, czy tak, jak widać go na ekranie. To drugie ustawienie jest istotniejsze, bo pokazuje nam faktyczny wygląd tekstu, jego formatowanie, a także umożliwia wykorzystanie wcięć lub wysunięć akapitów do szybkiego przeglądania.
Wiele monitorów brajlowskich jest wyposażonych w tzw. znaki statusu (3 lub 5 komórek brajlowskich) lub posiada możliwość wydzielenia ich z linii brajlowskiej. Są to pola wyświetlające symbole, które określają pozycję kursora lub typ kursora, pozycję kursora brajlowskiego terminala, albo np. charakterystykę kolorów w linii. To właśnie dzięki nim i otrzymywanej za ich pomocą informacji o przemieszczeniu się kursora można się dość łatwo posługiwać myszą. W przypadku syntezatora mowy uzyskanie takiej informacji wymaga wykonania dodatkowej komendy, co bardzo spowalnia pracę.
[fot. shutterstock.com, Zdjęcie przedstawia druk w alfabecie brajla]
Monitory brajlowskie bardzo ułatwiają zauważenie znaków lub fragmentów tekstu pisanych w inny sposób, np. podkreślonych, pogrubionych, pisanych kursywą lub innym kolorze, albo ukazujących się w inwersji. Tego typu informację możemy uzyskać dzięki znakom statusu lub przez dodanie do litery punktów 7 i 8 (zależy to od programu odczytu ekranu i monitora brajlowskiego). Konieczne może okazać się zmiana ustawień w programie w programie odczytu ekranu. Gdy atrybutów jest dużo i są różnorodne, często nie jest możliwe, aby w brajlu były jednoznacznie oznakowane. Zawsze jednak pojawi się powiadomienie, że dany znak jest wyświetlany inaczej. Jest to ważny komunikat, bo wówczas wystarczy skorzystać z odpowiedniego gorącego klawisza, aby syntezator doprecyzował informację o rodzaju i kolorze czcionki.
Zdarza się, że niektóre symbole odczytywane są tylko podczas czytania znak po znaku, a podczas ciągłego czytania nie. W takiej sytuacji kontrolujemy na monitorze brajlowskim czytany przez syntezator tekst i gdy natrafimy na pominięty symbol, to zatrzymujemy ciągłe czytanie i odczytujemy go znak po znaku.
Monitory brajlowskie są nieocenione podczas nauki języków obcych. Jednoczesne czytanie i słuchanie tekstu powoduje, że w naturalny sposób kojarzone jest brzmienie danego słowa z jego pisownią.
Należy zwrócić uwagę na bardzo przydatne kursory dotykowe, nazywane też klawiszami przywoływania kursora. Są to małe przyciski, umieszczone nad każdą komórką brajlowską. Wciśnięcie ich powoduje otwarcie aplikacji, albo, w zależności od uruchomionego programu, uaktywnienie łącza (np. na stronie internetowej lub w wiadomości pocztowej), albo umieszczenie kursora w danym miejscu tekstu. Ta ostatnia funkcja jest bardzo przydatna podczas poprawiania błędów, gdy jedno wciśnięcie kursora dotykowego zastępuje wiele wciśnięć klawiszy kursorów na klawiaturze komputerowej.
Podsumowując, korzystanie z monitora brajlowskiego jest dla niewidomego jedyną możliwością jednoczesnego zapoznawania się z treścią i formą graficzną danego tekstu, daje możliwość zaznajomienia się z pisownią, umożliwia szybszą i dokładniejszą pracę z wieloma programami, a także porównanie bardzo skomplikowanych materiałów. Zalety te uwidaczniają się szczególnie podczas przeglądania i korekty tekstów oraz przy pisaniu programów. A do oglądania nietypowego ekranu są wprost niezastąpione.
[fot. scataudo, Zdjęcie przedstawia fragment strony słownika języka obcego, podpis: Urządzenia wyposażone w klawiaturę brajlowską bywają nieocenione w nauce języków obcych, pozwalają bowiem na równoczesne zapoznanie się z brzmieniem i pisownią nowych wyrazów]
NOTATNIKI BRAJLOWSKIE
Notatnikami brajlowskimi nazywamy urządzenia elektroniczne, niezależnie od typu klawiatury (QWERTY lub brajlowskiej) wyposażone w wyświetlacz brajlowski. Mogą być używane jako samodzielne narzędzia lub jako monitory brajlowskie podłączone do komputera czy telefonu komórkowego. Niektórzy mylnie nazywają notatnikami brajlowskimi urządzenia z brajlowską klawiaturą, wyposażone tylko w syntezę mowy.
Najmniejsze notatniki brajlowskie mają kilka lub kilkanaście modułów brajlowskich i łączą się z komputerem lub telefonem komórkowym poprzez bluetooth, co bardzo zwiększa ich funkcjonalność, zaś największe mają 40 modułów brajlowskich i są to w zasadzie udźwiękowione przenośne komputery z systemem Windows CE, aplikacjami OFFICE (Word, Excel, Access, Outlook), możliwością korzystania z Internetu oraz nagrywania i odtwarzania dźwięku. Od komputerów przenośnych różni je głównie to, że zamiast ekranu mają wmontowany monitor brajlowski, na którym mogą być wyświetlane informacje pochodzące zarówno z notatnika, jak i z komputera. Są więc funkcjonalnie zbliżone do komputera z programem odczytu ekranu, syntezatorem mowy i monitorem brajlowskim.
Notatniki brajlowskie mają bardzo ważną funkcję, która sprawia, że są niezastąpionymi urządzeniami dla uczniów, studentów wielu kierunków oraz matematyków, muzyków itp. Jest to możliwość pisania brajlem bez interpretacji. Oznacza to, że w pliku zapisywana jest taka kombinacja punktów brajlowskich, jaka została wciśnięta na klawiaturze brajlowskiej. Dzięki temu możliwy jest zapis tekstów matematycznych i muzycznych. Oczywistym jest, że można czytać je tylko na wyświetlaczu brajlowskim, bez pomocy syntezatora.
Aby taki zapis był możliwy, w notatnikach wyposażonych w klawiaturę QWERTY należy, używając gorących klawiszy, przełączyć domyślną klawiaturę i oprogramowanie tak, by naciskanie kombinacji składających się z klawiszy f, d, s, a, j, k, l generowało znaki brajlowskie, składające się odpowiednio z punktów 1, 2, 3, 7, 4, 5, 6, 8. Ponowne wciśnięcie kombinacji gorących klawiszy spowoduje, że zacznie działać klawiatura QWERTY notatnika brajlowskiego.
[fot. BrailleSense, Zdjęcie przedstawia omawiany notatnik, podpis: BrailleSense – notatnik wyposażony zarówno w klawiaturę QWERTY, jak i brajlowską]
Również notatniki brajlowskie wyposażone tylko w klawiaturę brajlowską można przełączyć w tryb, w którym wciskane kombinacje będą zapisywane w pliku bez interpretacji.
Pisanie w notatnikach brajlowskich jest praktycznie bezgłośne. Również bezgłośne jest czytanie brajlem, więc są one niezastąpione na zajęciach i wszelkiego rodzaju konferencjach.
W przypadku osób dorosłych można dyskutować, w jakich sytuacjach jest im niezbędny monitor lub notatnik brajlowski, bo przydatny jest zawsze – pod warunkiem, że znają pismo punktowe. Natomiast niewidomy uczeń musi zawsze mieć monitor brajlowski lub notatnik z brajlowskim wyświetlaczem.
*Autor jest pracownikiem naukowo-technicznym Wydziału Matematyki i Informatyki Uniwersytetu Łódzkiego, współautorem serii publikacji dotyczących brajlowskiej notacji matematycznej. Pełni funkcję Wiceprezesa Zarządu Okręgu Łódzkiego Polskiego Związku Niewidomych.
