Czy edukacja jest dla każdego i po co Projekt Dostępnej Szkoły?
Dziecko ma prawo do nauki. Stanowi o tym artykuł 70 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej: “każdy ma prawo do nauki, nauka do 18. roku życia jest obowiązkowa, nauka w szkołach publicznych jest bezpłatna, przy czym ustawa może dopuścić świadczenie niektórych usług edukacyjnych przez państwowe szkoły wyższe za odpłatnością” – czytamy w Konstytucji.
Nie jest żadną tajemnicą, że Polska nie jest równa pod względem dostępności do edukacji, kultury czy choćby opieki zdrowotnej. Tak było zawsze, różnice nie wynikają tylko z naszej historii, ale również z wieloletnich zaniedbań. Trudno jest powiedzieć, czy kiedykolwiek mieszkańcy wsi dogonią mieszkańców miast, ani też czy do zniwelowania wszystkich różnic należy dążyć, czy przeciwnie – one są tym, co daje nam możliwość wyboru stylu i warunków życia. Ze swobodnym dostępem do równego życia społecznego nadal problem mają osoby z niepełnosprawnościami – czasowymi i trwałymi. Bariery są niestety wszędzie, ale też w wielu miejscach, ich świadomość stopniowo się zwiększa. Świadomość to pierwszy krok do podjęcia działania, które może je usuwać i sprawiać, że świat będzie bardziej dostępny – dla wszystkich.
Zapewnienie dostępności edukacji wynika z przyjętych przez Polskę zobowiązań, z których za najważniejsze należy uznać Konwencję ONZ o prawach dziecka oraz Konwencję ONZ o prawach osób niepełnosprawnych. W dokumentach tych znajdują się stwierdzenia takie, jak: „Państwa–Strony uznają, że dziecko psychicznie lub fizycznie niepełnosprawne powinno mieć zapewnioną pełnię normalnego życia w warunkach gwarantujących mu godność, umożliwiających osiągnięcie niezależności oraz ułatwiających aktywne uczestnictwo dziecka w życiu społeczeństwa” – czytamy w Art. 23 ust. 1 Konwencji o Prawach Dziecka, przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w 1989 r. Konwencja o Prawach Dziecka została ratyfikowana przez Polskę w 1991 r.
Winda nic nie załatwi
W wielu polskich szkołach nie usunięto barier architektonicznych, zaliczanych do kategorii podstawowych w kontekście fizycznej dostępności. Nawet jeśli zmiany są widoczne na zewnątrz budynków (podjazdy), to wewnątrz wciąż znajdują się schody, brakuje wind, toalet dla osób z niepełnosprawnością, dostosowanych sal dydaktycznych itp. W dużych miastach i w nielicznych placówkach pojawiają się pierwsze zmiany – jest winda! Ten symbol dostępności udaje się wprowadzić w placówkach publicznych i obiektach ogólnej potrzeby, ale bariery dostępności nie kończą się na windzie. Zamontowanie wind we wszystkich szkołach w całym kraju, nie rozwiąże problemu dostępności i nie sprawi, że edukacja nagle będzie dla każdego dziecka.
Równie istotny jak bariery architektoniczne jest brak wiedzy, świadomości i kompetencji nauczycieli, pracowników szkół i rodziców do współpracy z uczniami z niepełnosprawnościami o szczególnych potrzebach w zakresie poruszania się jak również specjalnych potrzeb edukacyjnych. Oznacza to, że wciąż zbyt często dochodzi do zaniedbania potencjału rozwojowego dziecka z niepełnosprawnością lub szczególnymi potrzebami edukacyjnymi.
Dzieci są różne i mają różne potrzeby – takie przesłanie towarzyszy całemu Projektowi. Jego pomysłodawcy i inicjatorzy wierzą w to, że jesteśmy w stanie prowadzić edukację w taki sposób, żeby różne potrzeby dzieci mogły być uwzględnione w procesie edukacji, a ich zrozumienie sprawi, że także pedagodzy i opiekunowie, będą w stanie pełniej i rzetelniej realizować powierzone im zadanie nauczania.
W literaturze fachowej dostosowanie metod i środków edukacyjnych określany jest specjalnymi lub indywidualnymi potrzebami edukacyjnymi. Czym one są? To potrzeby wynikające z różnic indywidualnych w rozwoju, indywidualnych zasobów i możliwości uczniów. Indywidualne potrzeby edukacyjne wynikają również z doświadczanych trudności w uczeniu się̨. Rozpoznawanie takich potrzeb w toku nauczania zapewnia uczniowi równe możliwości uczenia się̨. IPE (Indywidualne Potrzeby Edukacyjne) rozpoznawane są̨ poprzez: konsultacje szkolne, obserwacje pedagogiczne i WOPFU. Prawo oświatowe zawiera otwarty katalog przyczyn, które wskazują̨, że osoba uczą̨ca się, może mieć́ indywidualne potrzeby edukacyjne. W szczególności mogą̨ one wynikać́: z niepełnosprawności u uczniów niesłyszących, słabosłyszących, niewidomych, słabowidzących; z niepełnosprawności ruchowej, w tym afazji; z niepełnosprawności intelektualnej w stopniu lekkim, umiarkowanym lub znacznym, z autyzmu, w tym z zespołu Aspergera i z niepełnosprawnościami sprzężonymi, gdy występują̨ co najmniej dwie
Z niepełnosprawności wskazanych powyżej. Co ważne, indywidualne potrzeby mogą wynikać także z niedostosowania społecznego, z zagrożenia niedostosowaniem społecznym oraz z zaburzeń́ zachowania lub emocji,
W dużej mierze chodzi tu o zastosowanie uniwersalnego projektowania w edukacji, czyli mówiąc wprost – chodzi o stosowanie uniwersalnych narzędzi, które będą różnorodne i też różnorodnie będą przedstawiać materiał dydaktyczny.
Projekt Dostępnej Szkoły to szansa!
Projekt „Dostępna szkoła” powstał z myślą o szkołach podstawowych wymagających poprawy szeroko rozumianej dostępności.
Celem projektu jest wypracowanie Modelu Dostępnej Szkoły, ktoórye bbędzie wyznaczał standardy w obszarach dostępności architektonicznej, w wymiarze technicznym, edukacyjnym oraz społecznym, a także w zakresie organizacji szkoły oraz procedur. W założeniu będzie to pilotaż, w ramach którego przetestowanie odbędzie się w 60 szkołach w całej Polsce. Na ten cel przeznaczymy 40 mln zł, które zostaną przekazane w formie grantów jednostkom samorządu terytorialnego i podmiotom prowadzącym placówki edukacyjne.
Wsparciem będą objęte w szczególności podmioty z mniejszych ośrodków, oraz podmioty, które uczestniczyły w monitoringu Konwencji ONZ o Prawach Osób Niepełnosprawnych.
Projekt „Dostępna szkoła” wdrażany jest w ramach IV Osi Priorytetowej Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja Rozwój (Działanie 4.1: Innowacje społeczne), na zlecenie Ministerstwa Rozwoju, finansowany jest ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Jego realizacja przewidziana jest na lata 2019-2023. W ramach projektu powstanie innowacyjny Model Dostępnej Szkoły określający standardy dostępności szkoły we wszystkich obszarach, w tym: dostosowanie procesów edukacji, opieki i wychowania do potrzeb uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, świadomość i kompetencje kadry, dostępność architektoniczna, informacyjna, komunikacyjna, transportowa, wyposażenie szkoły, organizacja dowozu uczniów, dostęp do rozwoju zainteresowań i zajęć dodatkowych.
Działania projektowe obejmą nie tylko opracowanie Modelu Dostępnej Szkoły, ale także przygotowanie i przeprowadzenie konkursów grantowych dla organów prowadzących i szkół podstawowych. Następnym krokiem będzie wdrażanie modelu i wsparcie merytoryczne dla grantobiorców i szkół. Działania projektowe zakończą się upowszechnieniem przetestowanego modelu i jego wdrożeniem do polityki. To właśnie przetestowanie Modelu na poziomie ogólnopolskim w różnych typach szkół pozwoli na dopracowanie szczegółów i stworzenie rekomendacji do włączenia Modelu do głównego nurtu polityki. W konsekwencji projekt przyczyni się do podniesienia poziomu dostępności edukacji dla wszystkich dzieci, pracowników oświaty oraz rodziców.
W Polsce za realizację projektów odpowiedzialne są dwa partnerstwa: Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. w partnerstwie ze Stowarzyszeniem Młodych Lubuszan i Politechniką Gdańską, w okresie od 01.11.2019 r. do 31.08.2023 r., realizuje projekt grantowy pod nazwą „Dostępna Szkoła – innowacyjne rozwiązania w kreowaniu przyjaznej przestrzeni edukacyjnej z uwzględnieniem potrzeb uczniów oraz otoczenia”. Natomiast Projekt „Dostępna Szkoła” realizowany jest przez Fundację Fundusz Współpracy i Fundację Instytut Rozwoju Regionalnego, w ramach wspomnianego już Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja Rozwój 2014 – 2020, jako pilotaż działania „Szkoła bez barier”. Na ten cel zostało przeznaczone 40 mln zł w formie grantów, które zostaną przekazane wyłonionym w konkursie organom prowadzącym szkoły.
Obecnie trwa merytoryczna ocena wniosków wstępnych – dokonują jej specjaliści FIRR. Wcześniej przeprowadzona została ocena formalna. Następnie będą odbywać się audyty dostępności i rekrutacja właściwych grantów oraz ich realizacja. Szczegóły i bieżące aktualności dostępne są na portalu Projektu: www.dostepnaszkola.info
Co znajdziemy w Modelu Dostępnej Szkoły?
Zacznijmy od tego – Model Dostępnej Szkoły (MDS) to dokument opracowany na potrzeby Projektu Dostępnej Szkoły. Jest zbiorem rekomendacji, zaleceń i wytycznych służących dostępności placówki edukacyjnej.
Model został opracowany przez grupę specjalistów zajmujących się tematyką edukacji, psychologii i pedagogiki. W tym gronie nie zabrakło również zaangażowanych w kwestię poprawy dostępności, działaczy, rodziców i opiekunów. Specjaliści pracowali pod batutą koordynatorów projektu obu partnerstw – w tym także pracowników Fundacji Instytut Rozwoju Regionalnego.
Najważniejszym przesłaniem Modelu jest postrzeganie dostępności, jako procesu oraz holistyczne podejście do wszystkich zagadnień. W Modelu, dostępność rozumiana jest jako kompleksowy i stały proces wymagający ciągłej refleksji, monitorowania potrzeb i efektów, Jeśli działania prowadzone są zgodnie z zaleceniami dokumentu, szkoła osiąga gotowość do wdrażania rozwiązań skoncentrowanych na uniwersalnym projektowaniu w edukacji i przyjęcia ucznia niezależnie od specyfiki jego indywidualnych potrzeb. Samo zwiększenie dostępności architektonicznej czy wyposażenie szkoły w sprzęt lub rozwiązania techniczne, nie zagwarantuje poprawy jakości edukacji czy faktycznego włączenia dziecka ze specjalnymi potrzebami, w życie społeczności szkolnej. Analogicznie, wprowadzenie rozwiązań z obszaru podnoszenia kwalifikacji i kompetencji, edukacji i wychowania czy rozwiązań organizacyjnych, bez jednoczesnego podjęcia działań skoncentrowanych na zwiększeniu dostępności architektonicznej i zakupie niezbędnego wyposażenia, może nie przynieść oczekiwanych efektów. Dlatego właśnie, w Modelu zaprezentowano podejście holistyczne, gdyż tylko takie gwarantuje faktyczne zwiększenie dostępności szkoły.
Opisane w Modelu, przypisane do poszczególnych obszarów, zoperacjonalizowane standardy, mają pomóc w określeniu, na jakim etapie zwiększania dostępności znajduje się szkoła. Taka parametryzacja podejścia, nie oznacza jednak, że podejmowane działania nie powinny być zindywidualizowane i odpowiadać na potrzeby konkretnej szkolnej społeczności. Spełnienie standardów i realizacja przypisanych do nich wskaźników na poziomie podstawowym zagwarantują, że w szkole zniwelowane zostaną oczywiste bariery i wyeliminowane rozwiązania, których istnienie jest sprzeczne z obowiązującymi przepisami prawa. Jednak nawet na poziomie podstawowym konieczność spełniania wymogów, nie oznacza zastosowania w każdej placówce identycznych rozwiązań – w przypadku jednej szkoły, niezbędny okaże się zakup krzeseł, w przypadku innej, pomalowanie ścian, przeszkolenie kadry lub wprowadzenie zmian w sposobie opracowywania, wdrażania i ewaluacji IPET. Rozwiązania proponowane na wyższych poziomach wychodzą z podobnej logiki – kluczowe jest „szycie rozwiązań na miarę”, dostosowanie planowanych działań do indywidualnych potrzeb danej społeczności szkolnej.
Model Dostępnej Szkoły opiera się na wielu wartościach i zasadach, które przekrojowo pojawiają się we wszystkich obszarach. I tak, dostępność według Modelu posiada trzy poziomy. Scharakteryzujmy w krótkich słowach każdy z nich:
Na poziomie podstawowym szkoła, dążąc do pełnej i realnej indywidualizacji procesu kształcenia, realizuje przepisy polskiego prawa oświatowego oraz postanowienia Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych (zwanej dalej Konwencją).
Poziom średni, uwzględnia wprowadzenie szeregu dodatkowych rozwiązań, m.in. w zakresie podnoszenia świadomości, umiejętności i kwalifikacji pracowników, wyposażenia, podnoszenia dostępności architektonicznej, a także zastosowania kompleksowych narzędzi w wymiarze organizacyjno-finansowym.
Ostatni poziom, czyli zaawansowany obejmuje innowacje, których wdrożenie nie wynika bezpośrednio z obowiązków szkóły i organów prowadzących ujętych w przepisach, natomiast w znaczący sposób podnosi jakość edukacji.
W centrum prowadzonych działań jest uczeń, jego potencjał i indywidualne potrzeby, prawo do równego traktowania i włączenia w społeczność. Dla sukcesu wdrażania Modelu i osiągnięcia kolejnych poziomów dojrzałości, kluczowa jest jednak współpraca. Zwiększanie dostępności to bowiem proces wymagający zaangażowania wszystkich aktorów szkolnego życia – kadry zarządzającej szkołą, organu prowadzącego, kadry pedagogicznej i niepedagogicznej, specjalistów, rodziców i opiekunów, a wreszcie, samych uczniów. Dostępna Szkoła nie działa w próżni – wdrożone praktyki służą całej społeczności, która bezpośrednio i pośrednio korzysta z wypracowanych rozwiązań, wpływając tym samym na tworzenie bardziej przyjaznego, włączającego i świadomego potrzeby zwiększania dostępności społeczeństwa.
Nierozłącznymi elementami modelu są dwa narzędzia badawcze – kwestionariusz autodiagnozy i kwestionariusz audytu.
Model dostępnej szkoły – narzędzia, jakich nie było
Sam dokument Modelu Dostępnej Szkoły jest przełomowy, ale projekt daje dużo więcej narzędzi placówce – są to ankieta autodiagnozy, audyt oraz indywidualny program poprawy dostępności.
Przeprowadzenie autodiagnozy pomaga we wstępnym rozpoznaniu potrzeb i ocenie funkcjonujących rozwiązań pod kątem zapewniania dostępności. Audyt zaś, pozwala na kompleksową ocenę, czy szkoła spełnia wymagania określone w standardach przewidzianych dla danego poziomu. Każde z tych narzędzi, może być przez szkołę wykorzystywane wielokrotnie w celu oceny oraz sprawdzenia, na ile prowadzone działania faktycznie przybliżyły ją do zapewnienia dostępności.
Poniżej krótki opis każdego z narzędzi:
AUTODIAGNOZA – ankieta, która pomoże określać poziom dostępności w placówce edukacyjnej. Jej głównym założeniem jest możliwość przeprowadzania samodzielnej diagnostyki poziomu dostępności w szkole, bez konieczności zaangażowania każdorazowo specjalistów. Autodiagnoza pozwala także na monitorowanie prowadzonych działań oraz nieustanne monitorowanie zmian. Jej dobre i rzetelne przeprowadzanie staje się podstawą do wprowadzanej faktycznie zmiany na rzecz dostępności edukacji w każdej szkole.
AUDYT – pozwala na bardziej szczegółowe zbadanie funkcjonujących w szkole rozwiązań w obszarze dostępności, oraz weryfikację tego, czy standard dla danego poziomu jest w placówce spełniony. Narzędzie ułatwia identyfikację posiadanych oraz brakujących rozwiązań. Pozwala także zebrać informacje na temat szkoły, które można porównać z zapisanymi w modelu standardami. Ponadto audyt może wyłonić konieczność wdrożenia rozwiązań, bezpośrednio niewskazanych w modelu, a niezbędnych z punktu widzenia konkretnej szkoły – co także należy opisać na etapie przeprowadzenia audytu.
Czym jest Indywidualny Program Poprawy Dostępności (IPPD)?
To dokument przygotowywany przez placówkę samodzielnie, w którym zawierają się najważniejsze założenia zmian, jakie w obszarze dostępności szkoła zamierza wprowadzić. IPPD określa m.in.: zasoby materialne i niematerialne szkoły, rozpoznane potrzeby wszystkich uczestników życia szkoły, poszczególne działania, koszty i efekty ich realizacji. Jest kompleksowym i przekrojowym planem dla szkoły, który powinien zawierać również harmonogram i szacowany budżet. W IPPD szkoła może zaplanować inne, literalnie niewskazane w modelu rozwiązania, służące do osiągnięcia efektów założonych w danym obszarze. Żeby Indywidualny Plan Poprawy Dostępności spełniał swoje zadanie powinien być realny i możliwy do wykonania.
