Coraz częściej pojawiają się (przede wszystkim na stronach internetowych) publikacje (różnych związanych mniej lub bardziej ze środowiskiem niewidomych organizacji, klubów, zrzeszeń, fundacji i stowarzyszeń) na temat przystosowania przestrzeni dla potrzeb osób z dysfunkcjami wzroku.
Sporo informacji na ten temat na bazie własnego doświadczenia oraz przemyśleń publikują (najczęściej na tablicach facebookowych lub blogach) sami zainteresowani – osoby niewidome i słabowidzące.
Nie pozostają także obojętne wobec problemu przystosowania przestrzeni organizacje zrzeszające architektów i projektantów oraz sami naukowcy, zajmujący się tym tematem jako elementem projektowania uniwersalnego.
Niniejszy artykuł przedstawia opracowaną przez nas w Studio Tyflografiki, naszą autorską koncepcję przystosowania przestrzeni dla niewidomych. Koncepcja zawiera elementy naszym zdaniem niezbędne w zakresie maksymalnego przystosowania przestrzeni dla potrzeb zarówno osób niewidomych, jak i słabowidzących. Została opracowana jako wynik naszych wieloletnich działań, nakierowanych na poprawę jakości postrzegania, odbioru i przede wszystkim zrozumienia szeroko rozumianej rzeczywistości. Nie rościmy sobie – przedstawiając niniejsza koncepcję – prawa wyrokowania, iż jest to jedyna z możliwych koncepcji. Jest ona naszym zdaniem racjonalna i możliwa do realizacji, o czym wielokrotnie przekonywaliśmy się w naszych praktycznych działaniach. Będziemy cieszyć się, jeśli publikacja tejże koncepcji będzie przysłowiowym kijem włożonym w mrowisko – będziemy wdzięczni za wszelkie uwagi i dyskusje na łamach zawsze otwartego na takie działania Tyfloświata.
W publikacji dotyczącej poszczególnych elementów przystosowania przestrzeni skupiamy się tylko na ogólnym ich zasygnalizowaniu. Krótko mówiąc piszemy nie “jak”, ale “co” należy zrobić. Postęp technologiczny powoduje, iż możliwości dojścia do celu jest tyle, ile jest technologii. W niniejszym artykule zaznaczamy je krótko, opisując poszczególne elementy naszej koncepcji. Dotyczy ona przede wszystkim obiektów o charakterze muzealnym, ale może być równie dobrze przeniesiona i na np. obiekty użyteczności publicznej.
Czym jest przystosowanie przestrzeni?
Potocznie przez przystosowanie przestrzeni dla niewidomych i słabowidzących rozumie się tylko i wyłącznie reliefowe grafiki, dotykowe schematy i brajlowskie opisy funkcjonujące w jakiejś przestrzeni. Nic bardziej mylnego! Myśląc tak, kierujemy się utartymi schematami ludzi widzących. Pojęcie przystosowania przestrzeni ma daleko szersze znaczenie. W przedstawianej koncepcji przystosowanie przestrzeni dzielimy na przystosowanie o charakterze fizycznym i wirtualnym. Poniżej omawiamy oba te rodzaje przystosowań.
PRZYSTOSOWANIE PRZESTRZENI FIZYCZNEJ
Wykonanie stojących zewnętrznych planów dotykowych
Prawidłowe wykonanie zewnętrznych, stojących planów dotykowych przestrzeni otaczającej obiekt jest elementem nie tylko użytecznym dla osób z dysfunkcjami wzroku, ale spełnia, zgodnie z zasadami projektowania uniwersalnego, funkcję poznawczo-informacyjną dla wszystkich zwiedzających. Zgeneralizowany plan dotykowy przestrzeni powinien być wykonany w technologiach zapewniających jego trwałość, estetykę oraz przede wszystkim merytoryczną poprawność. Stopień generalizacji planu powinien być na tyle duży, aby zapoznanie się z nim i zrozumienie otaczającej przestrzeni nie zabierało wiele czasu. Absolutnie niezbędne jest, aby został wykonany zgodnie z obowiązującymi zasadami wykonywania planów dotykowych i w konsultacji z potencjalnymi odbiorcami.
Wykonanie ww. planów pod postacią planu albumowego (arkusze)
O ile stojący plan dotykowy spełnia podstawowe funkcje poznawczo-informacyjne, kiedy znajdujemy się już w pobliżu obiektu przeznaczonego do zwiedzania, niemniej jednak nie niesie zbyt wielu informacji ze względu na swój stopień zgeneralizowania. Dla osób szczególnie zainteresowanych powinny być wykonane dotykowe plany tego samego tematu z większą ilością informacji oraz z trasą dojścia lub dojazdu do obiektów. Plany takie, wykonane pod postacią arkuszowych albumów, stanowiących jedną całość, lub kilku pojedynczych tematycznych arkuszy, mogą być udostępniane zainteresowanym na miejscu lub być wypożyczane wysyłkowo mającym dotrzeć do obiektu osobom z dysfunkcjami wzroku.
Wykonanie planu lub planów dotykowych przestrzeni samego obiektu pod postacią stojącego planu umiejscowionego w obiekcie
Celem tego elementu przystosowania przestrzeni jest poinformowanie zwiedzającego o strukturze zwiedzanego obiektu – przede wszystkim o ilości pomieszczeń, przez jakie będzie przechodzić, oraz o tematach ekspozycji znajdujących się w pomieszczeniach. Tego typu plan także powinien być odpowiednio zgeneralizowany, a co za tym idzie – nie absorbujący czasowo zwiedzającego w procesie oglądania. Zwiedzający, zapoznając się z tego typu planem, może zorientować się, co do ilości ekspozycji oraz kolejności, w jakiej będzie je odwiedzał.
Wykonanie ww. planów pod postacią planu albumowego (arkusze)
Plany zawierające bogatszą informację dotyczącą obiektu i ekspozycji służyć mają turystom bardziej zainteresowanym i zaawansowanym w umiejętności oglądania dotykowego. Umożliwienie wypożyczenia tego typu planu do zapoznania się przed samym zwiedzaniem stanowi idealny sposób wyjścia naprzeciw potrzebom osób z dysfunkcjami wzroku.
Wykonanie tablic informacyjnych na zewnątrz obiektów w druku powiększonym i piśmie brajla wraz z tyflografikami roślin, kwiatów, zwierząt etc.
Coraz częściej parki narodowe, muzea czy obiekty użyteczności publicznej oferują zwiedzającym nie tylko przestrzeń samych obiektów czy izb edukacyjnych, ale także niekiedy perfekcyjnie przygotowaną do zwiedzania lub rozrywki przestrzeń zewnętrzną. Powinna ona być również dostosowana do możliwości poznawania jej przez osoby niewidome i słabowidzące. Wszelkiego rodzaju tablice opisujące elementy przestrzeni dla widzących, na które zwiedzający powinien zwrócić uwagę, powinny być także opisane pismem brajla, a opisy w druku płaskim powinny spełniać wypracowane normy i standardy. Nowoczesne technologie pozwalają na wykonywanie druku trwałego i estetycznego. Niedostępne dla niewidomych elementy środowiska przyrodniczego (charakterystyczne lub chronione rośliny, drzewa czy zwierzęta) mogą być przestawione pod postacią tyflografik czytelnych w odbiorze dotykowym.
Wykonanie kopii lub modeli obiektów zbyt małych, zbyt dużych lub z innych względów niemożliwych do obejrzenia dotykiem
Osoby widzące bez specjalnych problemów mogą zapoznać się z eksponatami znajdującymi się za szybami gablot w muzeach czy izbach edukacyjnych. W przypadku bardzo małych obiektów mogą się posiłkować urządzeniami powiększającymi lub grafikami w druku płaskim powiększonymi do odpowiedniej skali. Poprawnie wykonane tyflografiki mogą być niesłychanie pomocne w zapoznawaniu się z obiektem niedostępnym dotykowo dla niewidzących. Najlepszym jednak (aczkolwiek niewątpliwie droższym w wykonaniu) sposobem przybliżenia tego typu informacji jest wykonanie modelu w wielkości naturalnej lub w powiększeniu. W przypadku eksponowania modeli, ważne jest, aby osoba zapoznająca się z nim miała odpowiednio dużo czasu oraz pełną swobodę w trakcie oglądania modelu. Konieczne jest podpisanie go zarówno w druku płaskim powiększonym, jak i w piśmie brajla.
Wykonanie albumów tyflograficznych z najciekawszymi obiektami lub elementami przyrodniczymi specyficznymi dla danego regionu
Biorąc pod uwagę wieloaspektowość sposobów poznawania przestrzeni, dobrą ideą jest wydanie albumu tyflograficznego ukazującego elementy wystawy stałej lub otoczenia. Tego typu album stanowić będzie doskonałe uzupełnienie procesu zwiedzania, jeśli będzie istniała możliwość wypożyczenia go osobom zwiedzającym przed przyjazdem lub wypożyczenia po zwiedzaniu w celu ugruntowania nabytej wiedzy.
Wydanie tyflografiki charakterystycznego elementu przyrodniczego lub obiektu danego miejsca do nieodpłatnego dystrybuowania wśród osób z dysfunkcjami wzroku
Osoby widzące, zwiedzając muzea, galerie, izby edukacyjne i inne tego typu obiekty, zaopatrywane są przez te instytucje w materiały informacyjne, pocztówki i różnego rodzaju gadżety pamiątkowe, przekazujące najczęściej w skompensowanej formie podstawowe informacje. Pragnąc zlikwidować tego typu braki w stosunku do osób z dysfunkcjami wzroku, sugerujemy wydanie w nakładzie kilkuset sztuk jednej lub kilku tyflografik z opisem brajlowskim i drukiem powiększonym. Niewidomi i słabowidzący mogliby je otrzymywać, podobnie jak osoby widzące.
Wydanie pocztówek dźwiękowych charakterystycznych elementów przyrodniczych oraz przestrzennych danego obiektu do dystrybuowania na stronie internetowej i płycie CD
Podobnie jak tyflografika może być dobrym materiałem edukacyjnym i reklamowym dla instytucji, o jakich piszemy, tak i płyta z nagraniami przestrzeni (najlepiej pod postacią nagrań o charakterze binauralnym) będzie idealnym materiałem do dystrybucji wśród osób z dysfunkcjami wzroku, jak również osób widzących. Jeśli tego typu płyta zostanie jeszcze uzupełniona o inne informacje (np. zapis wycieczki z przewodnikiem), otrzymamy niskokosztowy materiał o niewątpliwych walorach edukacyjnych.
Wykonanie opisów brajlowskich i w druku powiększonym eksponatów przeznaczonych do oglądania
Stosowane aktualnie technologie pozwalają wykonać opisy brajlowskie na etykietach opisujących obiekty i elementy przestrzeni w sposób niemal niewidoczny dla widzących. W przypadku druku płaskiego należy pamiętać o odpowiedniej wielkości oraz kontrastowości.
Wykonanie broszur informacyjnych z materiałami zawartymi na stronie internetowej w piśmie brajla do udostępniania w Parku Narodowym
Spotkać się można niekiedy z opiniami, iż tego typu przystosowanie przestrzeni mija się z celem, ze względu na czasochłonność procesu czytania w piśmie brajla oraz fakt coraz mniejszej jego znajomości, szczególnie przez osoby ociemniałe. Nic bardziej mylnego. Opracowując naszą koncepcję, braliśmy te fakty pod uwagę, a w przeprowadzonych badaniach osoby z dysfunkcjami wzroku jednoznacznie uważały ten element za bardzo ważny, dający możliwość zapoznanie się z treściami w przypadku występującego dość często „czasu wolnego” w oczekiwaniu na zwiedzanie. W przypadku wypożyczania tychże broszur wraz z innymi materiałami opisanymi wyżej zasadność zastosowania nie podlega dyskusji.
Wykonanie broszur informacyjnych z materiałami zawartymi na stronie internetowej w druku powiększonym do udostępniania na miejscu.
Podobnie jak w przypadku informacji wydanych w piśmie punktowym, zasadne jest opublikowanie tych samych materiałów w kontrastowym druku płaskim. Pamiętajmy o fakcie, iż odbiorcami tych informacji będą także osoby starsze, niezaliczające się do grupy osób słabowidzących, ale mające często problemy ze wzrokiem.
Wykonanie opisów audiodeskrypcyjnych przestrzeni przeznaczonych do zwiedzania oraz obiektów, z jakich korzystamy podczas zajęć edukacyjnych
Audiodeskrypcja – słowo podobnie jak tyflografika jeszcze kilka lat temu niezrozumiałe dla większości społeczeństwa, stało się aktualnie niesłychanie powszechnym określeniem. Słowo to oznacza słowny opis treści wizualnych dla osób niewidomych i słabowiadzących, przekazywany drogą słuchową. Prawidłowo wykonany opis słowny jest niesłychanie pomocny w przypadku prezentowania wszelkiej treści wizualnej: filmów, obrazów, szkiców itp., szczególnie w procesie edukacyjnym. Wiele specjalizujących się w tym zakresie instytucji, stowarzyszeń oraz firm jest w stanie wykonać tego typu opisy w sposób profesjonalny.
Umieszczenie tabliczek informacyjnych w piśmie brajla i druku powiększonym na drzwiach pomieszczeń
Skromnym, ale ważnym elementem przystosowania przestrzeni jest wykonanie wszelkich napisów o charakterze informacyjnym na drzwiach pomieszczeń, zarówno w kontrastowym powiększonym druku płaskim, jak i w piśmie brajla. Oprócz swej funkcji informacyjnej będą one również wskazywały na otwartość na problematykę osób niewidomych przez samą stosującą je instytucję.
Wykonanie broszury ze spisem pomieszczeń w piśmie brajla i druku powiększonym do korzystania przy wejściu do budynku
Wykonanie broszur w dwóch rodzajach druku w przypadku zastosowania tabliczek opisowych na drzwiach pomieszczeń jest ważne, aby zapewnić osobom z dysfunkcjami wzroku jednoznaczną informację. Gdy na drzwiach nie zastosowano pełnych opisów w piśmie brajla, a jedynie numerację, broszura, o jakiej mówimy, jest absolutnie niezbędna.
W przypadku wystaw stałych wykonanie poziomych linii prowadzących po trasie przeznaczonej dla zwiedzania
Od jakiegoś czasu normą stało się stawianie na maksymalnie pełną samodzielność w poznawaniu umieszczonych w przestrzeni muzealnej obiektów przez niewidomych użytkowników. W przypadku wystaw o charakterze stałym dwie wypukłe równoległe linie prowadzące z przerwą w swoim ciągu w tym miejscu, gdzie znajduje się przeznaczony do oglądania obiekt mogą okazać się dobrym rozwiązaniem. Przeprowadzone w kilku miejscach w Polsce próby tego rodzaju przystosowania spotkały się z dużym zainteresowaniem zwiedzających.
W przypadku wystaw stałych przygotowanie przewodników dźwiękowych z opisami trasy zwiedzania i opisami audiodeskrypcyjnymi obiektów
Zastosowanie opisów audiodeskrypcyjnych w przypadku niezmienialnych wystaw stałych jest absolutną koniecznością i stosowane jest powszechnie w Europie. Szczególnie przydatne jest w miejscach, gdzie nie ma możliwości dotknięcia prezentowanych obiektów i gdzie nie wykonano tyflografik ani modeli.
Wykonanie oznaczeń dotykowych pól uwagi dla niewidomych przed wszystkimi ważnymi, a niebezpiecznymi elementami przestrzeni
W wielu wypadkach, szczególnie przy nowo tworzonej przestrzeni tego typu, informacyjne pola dotykowe są już powszechne w naszej codzienności. Aczkolwiek nakierowane na niewidomych odbiorców coraz częściej znajdują uznanie wśród osób w wieku podeszłym, spełniając swoją informacyjno-ostrzegawczą rolę. Dobrym przykładem mogą być tutaj przestrzenie np. dworców kolejowych czy nowoczesnych budynków użyteczności publicznej.
Wykonanie oznaczeń dla słabowidzących na schodach oraz niebezpiecznych słabo widocznych elementach szklanych
Zastosowanie kontrastowych żółtych pasów ostrzegawczo-informacyjnych na schodach, na szklanych, słabo widocznych elementach wyposażenia sal i przestrzeni komunikacyjnych jest bezwzględnie konieczne ze względu na bezpieczeństwo poruszających się.
Elektroniczne informacyjne znaczniki przestrzeni i obiektów
Postęp technologiczny sprawił, że zaczęły powstawać różne typy informacyjnych znaczników elektronicznych – tanich, niewielkich urządzeń o własnym systemie zasilania, które komunikują się z darmowym programem zainstalowanym w telefonie komórkowym użytkownika i przekazują informacje opisujące dany obiekt, albo ostrzegające przed niebezpieczeństwem. To niewątpliwie niedaleka przyszłość i warto się nimi zainteresować.
PRZYSTOSOWANIE PRZESTRZENI WIRTUALNEJ – NIEMATERIALNEJ
Przystosowanie strony internetowej podmiotu, obiektu dla użytkowników niewidomych
Poprawnie skonstruowana strona internetowa obiektu jest pierwszym i prawdopodobnie najważniejszym elementem jego przystosowania. Strona powinna być bezwzględnie przystosowana do posługiwania się nią przez osoby niewidome przy wykorzystywaniu syntezatorów mowy zgodnie z istniejącymi wytycznymi. Już przed wizytą, w oglądanym w sieci obiekcie, możemy uzyskać wiele informacji przydatnych podczas pobytu w nim, ewentualnie pozwalających zdecydować, czy w ogóle dany obiekt jest przyjazny. Strona internetowa powinna mieć charakter strony responsywnej, co znaczy, że powinna mieć możliwość funkcjonowania na coraz bardziej popularnych w środowisku niewidomych urządzeniach mobilnych.
Przystosowanie strony internetowej obiektu dla użytkowników słabowidzących
Przystosowując stronę internetową dla osób słabowidzących, powinniśmy pamiętać, iż jest to bardzo liczna grupa odbiorców. Wspominając o tej grupie, mamy na uwadze również ludzi starszych, u których jakość widzenia pogarsza się nie z racji wad i uszkodzeń wzroku, ale z racji zmian starczych. Zastosowanie intuicyjnej, przejrzystej nawigacji po stronie oraz możliwość wyboru kontrastu, powiększenia i “mapy strony” powinny być jej najważniejszymi atrybutami.
Umieszczenie na stronie internetowej obiektu prezentacji, zachęcającej do odwiedzenia go i promującej jego walory lub informujący o innych jego wartościach w postaci zdjęć o dużej rozdzielczości
Dla umieszczającego materiał informacyjny na stronie internetowej obiektu jednym z wyznaczników poprawności powinno być umieszczanie fotografii i informacyjnych materiałów graficznych pod postacią plików o dużej rozdzielczości. Tak przygotowane pliki osoba słabowidząca może obejrzeć w powiększeniu albo na samej stronie internetowej, albo w przyjaznych jej programach powiększających, po uprzednim pobraniu na dysk swego komputera.
Opisanie materiałów graficznych umieszczanych na stronie metatekstami lub zwykłymi , zwięzłymi podpisami
Umieszczane na stronie materiały pod postacią grafiki winny być zaopatrzone w metateksty (lub zwięzłe podpisy), informujące szkicowo niewidomego odbiorcę o tym, co dana grafika czy fotografia pokazuje. Jednocześnie powinno się umieszczać link do opisu (lub opisów) audiodeskrypcyjnych przedstawionego obiektu.
Umieszczenie na stronie internetowej wirtualnych interaktywnych wycieczek lub interaktywnych informatorów po obiektach z przeznaczeniem dla słabowidzących
Każde zwiedzanie obiektu muzealnego wymaga czasu. Prawidłowe przygotowanie się do poznawania niekiedy bardzo bogatego w zasoby obiektu pozwoli nam na zapoznanie się przede wszystkim ze skierowaną dla nas ofertą, a poza tym pozwoli dokonać wyboru w zakresie tego, co zechcemy efektywnie zwiedzić. Bardzo przydatne w tym zakresie będzie pokazanie ścieżek tematycznych pod postacią filmów, fotografii oraz prezentacji w wysokiej rozdzielczości, umożliwiających pełne wykorzystanie tych materiałów przez osoby słabowidzące.
Umieszczenie na stronie internetowej wirtualnych wycieczek po obiektach pod postacią opisów audiodeskrypcyjnych z przeznaczeniem dla niewidomych
Przystosowując jakąkolwiek przestrzeń, musimy w równym stopniu starać się uwzględnić potrzeby wszystkich grup społecznych. W tym wypadku wiedzę i informacje, jakie przekazujemy słabowidzącym pod postaciami filmów, zdjęć czy prezentacji możemy przekazać niewidomym pod postacią opisów audiodeskrypcyjnych w formie dźwiękowej, bądź w postaci plików tekstowych.
Różnorodność formatów plików do pobrania ze strony internetowej gwarancją dotarcia do jak największej liczby odbiorców
Przygotowując materiały na stronę internetową przystosowywanego obiektu, powinniśmy pamiętać o różnorodności formatów, w jakich te pliki powinny być przygotowane. Naczelną zasadą w tym wypadku powinna być różnorodność zapisów, dająca odbiorcy możliwość samodzielności w dokonaniu wyboru. Np. format mp3 ogranicza często walory dźwiękowe zapisu, a tekst informatora umieszczonego pod postacią grafiki w np. .jpg, czy .tif jest nieczytelny dla osób niewidomych. Optymalnym rozwiązaniem będzie zatem podawanie tych samych informacji tekstowych pod różnymi postaciami. Umieszczenie na stronie internetowej opisów np. poszczególnych obiektów pod postacią dokumentu w formacie .doc, .rtf, .pdf, mp3 oraz .wav pozwoli zarówno osobom niewidomym, jak i słabowidzącym na pełne zapoznanie się z informacją, nie tylko poprzez jej przeczytanie czy odsłuchanie, ale także poprzez możliwość wydruku w warunkach szkolnych czy domowych, na drukarce brajlowskiej lub też zwykłej w druku powiększonym.
Pocztówki dźwiękowe nowoczesnym i użytecznym medium przystosowania przestrzeni
W Studiu Tyflografiki do chwili obecnej zarówno własnymi siłami, jak i w kooperacji z instytucjami zewnętrznymi wydaliśmy kilkaset pocztówek dźwiękowych różnorodnych przestrzeni pod postacią nagrań binauralnych. Ogromne zainteresowanie, jakim cieszą się one w środowisku osób z dysfunkcjami wzroku, oraz stosunkowo niewielki koszt ich wytworzenia powoduje, iż w naszej koncepcji weszły na stałe jako element przystosowania przestrzeni. Dodatkowym walorem tego typu elementu przystosowania przestrzeni jest fakt, iż mogą być one wykonywane samodzielnie przez ich późniejszych użytkowników!
Nagranie i umieszczenie na stronie internetowej opisu trasy dojścia do obiektu z miejsc obsługiwanych przez komunikację
Wzorując się na stosowanej na Zachodzie idei opisów dźwiękowych tras dotarcia z przystanków komunikacji miejskiej, dworców kolejowych oraz autobusowych, stacji metra czy portów lotniczych do miejsca docelowego, sugerujemy wprowadzenie ww. opisów i umieszczanie ich na stronach internetowych obiektów. Informacje te powinny być umieszczone w opisywanych wcześniej formatach tekstowych, dźwiękowych i graficznych. Dodatkowym, niezwykle cennym elementem przystosowania będzie umieszczenie na stronie internetowej nagrania binauralnego pod postacią pocztówki dźwiękowej trasy lub tras dotarcia do obiektu.
Wraz z rozwojem technologii będą się pojawiały coraz to nowe możliwości przystosowania przestrzeni. To, co dzisiaj jest jeszcze czymś nowym, czymś, co niekiedy określane jest mianem fanaberii, dla nielicznej grupy społecznej stanie się niedługo normą. Taka perspektywa może tylko cieszyć. Ważne jest jedno, aby wszelkie podejmowane w tym kierunku działania były zawsze konsultowane z bezpośrednimi odbiorcami – z niewidomymi i słabowidzącymi użytkownikami przystosowywanej przestrzeni.
Zainteresowanym szczegółami, literaturą i konsultacjami podajemy nasze adresy mailowe:
biuro@niewidomi.com.pl. junior@niewidomi.com.pl
Marek Jakubowski
Marek Jakubowski Jr.
