[fot. prism68, Zdjęcie przedstawia klawiaturę komputerową, w której przycisk ENTER zastąpiono przyciskiem Support]
Jak głosi stare, ale jakże mądre, łacińskie powiedzenie „Ignorantia iuris nocet”, nieznajomość prawa szkodzi. Szkodzi tym bardziej, gdy dotyka nas bezpośrednio, a bez wątpienia znajomość uprawnień, jakie przysługują poszukującym pracy i pracującym osobom niepełnosprawnym jest bardzo ważna. Dzięki nim bowiem wiemy, jakie obowiązki wobec nas ma pracodawca, a także czego możemy oczekiwać od powiatowych urzędów pracy, gdy posiadamy status poszukującego pracy. Oczywiście najważniejsze by w dochodzeniu swojego prawa zachować rozsądek i nie stosować zasady „wszystko mi się należy”, bo np. nie widzę, a cała otaczająca rzeczywistość ma się do mnie dopasować. Przedstawiając poniżej dodatkowe uprawnienia chciałabym, aby każda osoba niepełnosprawna potrafiła z nich umiejętnie korzystać, tak by stać się atrakcyjnym pracownikiem dla swojego pracodawcy.
PODSTAWOWE AKTY PRAWNE
W naszym systemie prawnym najważniejszym aktem normatywnym, regulującym prawa i obowiązki pracowników oraz pracodawców jest ustawa z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy.
Dodatkowe uprawnienia, przysługujące niepełnosprawnym pracownikom, reguluje ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (tekst jednolity: Dz. U. z 2008 r., Nr 14, poz. 92), zaś zadania państwa w zakresie promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezrobocia oraz aktywizacji zawodowej określa ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. z 2004 r., Nr 99, poz. 1001, z późn. zm.)
[fot. Norebbo, Grafika przedstawia książkę ze znakiem niepełnosprawności na okładce]
UPRAWNIENIA OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNEJ, POZOSTAJĄCEJ BEZ PRACY
Osoba niepełnosprawna, aby mogła korzystać z usług lub instrumentów przewidzianych w ustawie o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, musi być zarejestrowana w powiatowym urzędzie pracy jako bezrobotna lub poszukująca pracy.
Należy pamiętać, iż właśnie urzędy pracy powołano jako instytucje rynku pracy, działające w celu:
• pełnego i produktywnego zatrudnienia,
• rozwoju zasobów ludzkich,
• osiągnięcia wysokiej jakości pracy,
• wzmacniania integracji oraz solidarności społecznej,
• zwiększania mobilności na rynku pracy.
Status bezrobotnego lub poszukującego pracy umożliwia korzystanie z wszelkiego rodzaju szkoleń, staży, prac interwencyjnych czy przygotowania zawodowego. Koszty badań lekarskich lub psychologicznych mających na celu:
• stwierdzenie zdolności bezrobotnego do wykonywania pracy, uczestnictwa w szkoleniu lub przygotowaniu zawodowym dorosłych, odbywania stażu, wykonywania prac społecznie użytecznych,
• określenie szczególnych predyspozycji psychofizycznych, wymaganych do wykonywania zawodu przeprowadzane na wniosek powiatowego urzędu pracy, są finansowane z Funduszu Pracy.
Wydaje się bardzo ciekawą propozycją możliwość, jaką ustawa daje staroście. Może on, przez okres 12 miesięcy, dokonywać z Funduszu Pracy zwrotu kosztów przejazdu z miejsca zamieszkania do miejsca zatrudnienia, innej pracy zarobkowej, stażu, przygotowania zawodowego dorosłych czy też odbywania zajęć z zakresu poradnictwa zawodowego lub pomocy w aktywnym poszukiwaniu pracy i z powrotem osobie, która spełnia łącznie następujące warunki:
• na podstawie skierowania powiatowego urzędu pracy podjęła zatrudnienie lub inną pracę zarobkową, przygotowanie zawodowe dorosłych, staż lub została skierowana na zajęcia z zakresu poradnictwa zawodowego lub pomocy w aktywnym poszukiwaniu pracy i dojeżdża do tych miejsc;
• uzyskuje wynagrodzenie lub inny przychód w wysokości nieprzekraczającej 200 % minimalnego wynagrodzenia za pracę.
[fot. Rob Wilson, Zdjęcie znaku „Przystanek autobusowy”]
W przypadku skierowania bezrobotnego do pracy, jeżeli siedziba tego pracodawcy znajduje się poza miejscem zamieszkania bezrobotnego, starosta może zwrócić bezrobotnemu koszt przejazdu do pracodawcy i powrotu do miejsca zamieszkania.
[fot. arway, podpis: Starosta ma możliwość sfinansowania kosztów dojazdu do miejsca zatrudnienia osoby skierowanej do pracy przez urząd pracy, Zdjęcie przedstawia peron na stacji kolejowej]
Wychodząc na przeciw potrzebom poszukujących pracy, szczególne uprawnienia zawiera ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Daje ona prawo do korzystania ze szkolenia w formach pozaszkolnych, które pozwala na zdobycie określonego zawodu, przekwalifikowanie lub podwyższenie posiadanych kwalifikacji.
Szkolenie to inicjuje i organizuje kierownik powiatowego urzędu pracy, a przeprowadzają je powiatowe lub wojewódzkie urzędy pracy. Ze szkolenia mogą korzystać niepełnosprawni, którzy nie posiadają żadnych kwalifikacji zawodowych lub ci, którzy w związku z brakiem propozycji odpowiedniego zatrudnienia w posiadanym zawodzie lub utratą zdolności do wykonywania pracy w dotychczasowym zawodzie wymagają przekwalifikowania zawodowego. Szkoleniem mogą być objęte również osoby niepełnosprawne, będące w okresie wypowiedzenia umowy o pracę z przyczyn dotyczących pracodawcy. Mogą być one skierowane do placówek szkoleniowych na odpowiednie kursy szkoleniowe albo, jeżeli mają utrudniony lub uniemożliwiony dostęp do korzystania ze szkolenia w innych placówkach szkoleniowych, na szkolenie wymagające specjalistycznego programu do ośrodka szkoleniowo- rehabilitacyjnego lub innej placówki szkoleniowej. Na takie szkolenie kieruje kierownik powiatowego urzędu pracy. Może to uczynić z własnej inicjatywy lub na podstawie orzeczenia właściwego organu np. lekarza orzecznika ZUS lub zespołu orzekającego o stopniu niepełnosprawności. Szkolenie może zostać wskazane przez samego niepełnosprawnego, jeżeli zainteresowany uprawdopodobni, że zapewni mu ono uzyskanie pracy.
Specjalistyczne ośrodki są tworzone i likwidowane przez marszałka województwa w porozumieniu z pełnomocnikiem. Do ich zadań należy m.in.:
• określanie psychofizycznej sprawności danej osoby w stosunku do wymagań różnych zawodów,
• określanie, przez zastosowanie odpowiednich testów sprawności i prób praktycznych, uzdolnienia i możliwości rozwoju zdolności danej osoby,
• zapewnienie uczestnikom szkolenia zakwaterowania, wyżywienia, pomocy dydaktycznej oraz opieki medycznej i usług rehabilitacyjnych.
Szkolenie trwa przez okres przewidziany programem szkolenia z tym, że nie może być dłuższe niż 36 miesięcy. Jest ono bezpłatne, gdy koszty szkolenia niepełnosprawnych finansowane są ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Jeżeli jednak osoba niepełnosprawna nie ukończyła szkolenia z własnej winy, obowiązana jest do zwrotu jego kosztów, chyba że powodem nieukończenia szkolenia było podjęcie zatrudnienia. Osobie niepełnosprawnej, która jest bezrobotna przysługuje w okresie odbywania szkolenia, na mocy ustawy z dnia 14 grudnia 1994 r. (t. jedn. Dz. U. z 2003 r. Nr 58, poz. 514), w każdym miesiącu dodatek szkoleniowy w wysokości 20% zasiłku dla bezrobotnych. Ponadto, jeżeli szkolenie odbywa się poza miejscem zamieszkania niepełnosprawnego, to z mocy art. 40 ust. 2 pkt. 4 ustawy, otrzymuje on zwrot kosztów przejazdu na szkolenie, w tym zwrot kosztu przejazdu przewodnika lub opiekuna osoby zaliczonej do znacznego stopnia niepełnosprawności. Pamiętać należy, że koszt tego szkolenia nie może przekroczyć dziesięciokrotnego przeciętnego wynagrodzenia. Wśród wymienionych przez ustawodawcę kosztów szkolenia na uwagę zasługują te, które zostały przewidziane na opłacenie lektora osobie niewidomej.
[fot. Alexander Raths, podpis: Szkolenia wpływające na zwiększenie kwalifikacji osób niepełnosprawnych mogą być finansowane z Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, Zdjęcie przedstawia osoby podczas szkolenia]
Szkolenie osób niepełnosprawnych, w szczególności mające na celu przekwalifikowanie, może być organizowane także przez pracodawcę. Poniesione przez niego koszty mogą być, na jego wniosek, refundowane ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych do wysokości 80% poniesionych kosztów, kwota dofinansowania nie może przekroczyć jednak wysokości dwukrotnego przeciętnego wynagrodzenia na jedną osobę. Refundacja może nastąpić pod warunkiem, że po zakończeniu szkolenia osoby te będą zatrudnione, zgodnie z kierunkiem szkolenia, na innych stanowiskach pracy przez okres co najmniej 24 miesięcy. Zwrotu kosztów dokonuje starosta na warunkach i w wysokości określonych w umowie zawartej z pracodawcą. Jednakże, jeżeli z przyczyn dotyczących pracodawcy osoba niepełnosprawna po zakończeniu szkolenia nie będzie zatrudniona, zgodnie z kierunkiem szkolenia, lub będzie zatrudniona przez okres krótszy niż 24 miesiące, pracodawca jest zobowiązany zwrócić Państwowemu Funduszowi Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych środki pobrane na szkolenie tej osoby wraz z odsetkami należnymi od dnia, w którym przestał zatrudniać przeszkolonego niepełnosprawnego. Placówki szkolące i specjalistyczne ośrodki oraz pracodawcy przeprowadzający szkolenia są zobowiązane przesyłać samorządowi województwa półroczne informacje o przebiegu szkoleń.
[fot. chillipadi, podpis: Wiedzę na temat dodatkowych uprawnień powinna mieć każdą osoba niepełnosprawna. Najważniejsze jest jednak to, żeby potrafiła z nich umiejętnie korzystać, tak by stać się atrakcyjnym pracownikiem dla swojego pracodawcy, Zdjęcie przedstawia osobę pracującą w pracowni szklarstwa artystycznego]
Poza uprawnieniami w zakresie różnych form szkolenia, przepisy ustawy przewidują także inne, różnorodne uprawnienia osób niepełnosprawnych, umożliwiające im egzystencję lub ułatwiające wykonywanie pracy zarobkowej.
W celu umożliwienia osobom niepełnosprawnym, zarejestrowanym w powiatowym urzędzie pracy jako bezrobotne lub poszukujące pracy, podjęcia na własny rachunek działalności gospodarczej, rolniczej lub wniesienie wkładu do spółdzielni socjalnej, starosta może im udzielić ze środków PFRON jednorazowej pożyczki na rozpoczęcie tej działalności. Pożyczka taka, zawierana na warunkach określonych w umowie pożyczkobiorcy ze starostą, może opiewać na sumę nieprzekraczającą piętnastokrotnego przeciętnego wynagrodzenia. Przez przeciętne wynagrodzenie rozumie się przeciętne miesięczne wynagrodzenie w gospodarce rynkowej występujące w poprzednim kwartale, wiążące jako kryterium ustalenia wysokości pożyczki od pierwszego dnia następnego miesiąca po ogłoszeniu jego wysokości przez Prezesa GUS w Monitorze Polskim. Przez działalność gospodarczą należy rozumieć działalność wytwórczą, budowlaną, handlową i usługową, prowadzoną w celach zarobkowych i na własny rachunek przedsiębiorcy. Osoba niepełnosprawna, która otrzymała jednorazowo środki tego typu, jest obowiązana do zwrotu otrzymanych środków wraz z odsetkami w wysokości określonej jak dla zaległości podatkowych, jeżeli z przyczyn leżących po jej stronie zostały naruszone warunki umowy pożyczki. Osoba niepełnosprawna, która już prowadzi działalność gospodarczą albo własne lub dzierżawione gospodarstwo rolne, może na podstawie umowy zawartej ze starostą, otrzymać ze środków PFRON dofinansowanie w wysokości 50% oprocentowania kredytu bankowego, zaciągniętego na kontynuowanie prowadzonej działalności gospodarczej lub rolniczej. Dofinansowanie takie może ona otrzymać pod warunkiem, że nie korzystała z pożyczki na rozpoczęcie tej działalności lub pożyczka taka została już spłacona, bądź w całości umorzona.
[fot. Alexander Raths, podpis: Ustawa zabezpiecza interesy osób, które stały się niepełnosprawne podczas wykonywania obowiązków, Zdjęcie przedstawia osoby pracujące w laboratorium chemicznym]
Wachlarz możliwości, jakie dają przepisy prawa w celu podjęcia zatrudnienia jest ogromny, należy tylko w sposób właściwy i umiejętny z nich korzystać.
UPRAWNIENIA PRACUJĄCYCH OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH
Osoba niepełnosprawna może wydawać się mniej atrakcyjnym pracownikiem dla przyszłego pracodawcy, w szczególności, gdy stała się niepełnosprawna podczas wykonywania pracy. Ustawa zabezpiecza jednak w pewien sposób interesy takich osób.
Przede wszystkim pracodawca ma obowiązek stworzenia możliwości dalszej pracy zatrudnionym u niego pracownikom, którzy w następstwie wypadku przy pracy lub choroby zawodowej utracili zdolność do pracy na dotychczasowym stanowisku. W takiej sytuacji każdy pracodawca, niezależnie od liczby zatrudnionych pracowników, obowiązany jest wydzielić lub zorganizować im odpowiednie stanowisko pracy z podstawowym zapleczem socjalnym. Winien to uczynić nie później niż w okresie trzech miesięcy od dnia zgłoszenia przez tę osobę gotowości przystąpienia do pracy. Zgłoszenie przez pracownika gotowości do pracy powinno nastąpić nie później niż w ciągu miesiąca od dnia uznania go za osobę niepełnosprawną.
Pracodawca może się jednak, w ściśle określonych sytuacjach, zwolnić od tego obowiązku. Możliwość taką przewiduje art. 14 ust. 2 ustawy, w myśl którego pracodawca nie ma takiego obowiązku, gdy wyłączną przyczyną wypadku przy pracy było, wynikające z jego winy lub jego stanu nietrzeźwości, a udowodnione przez pracodawcę, naruszenie przepisów w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy.
[fot. contrapart, podpis: Osoba, która uległa wypadkowi, może, dzięki szkoleniom i możliwości dostosowania stanowiska pracy do jej potrzeb, z powodzeniem odnaleźć się w swoim dotychczasowym zakładzie pracy, Zdjęcie przedstawia kobietę pracującą w call-center]
Niewywiązywanie się pracodawcy z obowiązku wyodrębnienia lub zorganizowania dla takiego pracownika stanowiska pracy we wskazanym terminie i w następstwie tego rozwiązania z pracownikiem stosunku pracy, pociąga za sobą dla pracodawcy określoną dolegliwość finansową. Pracodawca obowiązany jest bowiem dokonać w dniu rozwiązania z takim pracownikiem stosunku pracy wpłaty na Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych w wysokości piętnastokrotnego przeciętnego wynagrodzenia.
Odmiennie uregulowany został również czas pracy osób niepełnosprawnych. Jego wymiar kształtuje się w zależności od stopnia niepełnosprawności i wynosi:
• dla osób o lekkim stopniu niepełnosprawności – 8 godzin na dobę i 40 godzin tygodniowo,
• dla osób o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności – 7 godzin na dobę i 35 godzin tygodniowo.
Są to górne granice czasu pracy tych osób, które mogą ulegać dalszemu skróceniu w układach zbiorowych pracy. Wskazany wymiar czasu pracy obowiązuje w stosunku do osób niepełnosprawnych od dnia następującego po przedstawieniu pracodawcy orzeczenia o niepełnosprawności. Zastosowanie do danego pracownika skróconych norm czasu pracy nie powoduje obniżenia wysokości wynagrodzenia, wypłacanego w stałej miesięcznej wysokości. Natomiast godzinowe stawki wynagrodzenia zasadniczego, odpowiadające osobistemu zaszeregowaniu lub zaszeregowaniu wykonywanej pracy, przy przejściu na skrócone normy czasu pracy, ulegają podwyższeniu w stosunku, w jakim pozostaje dotychczasowy wymiar czasu pracy do normy skróconej. Osoby niepełnosprawne nie mogą być zatrudniane w porze nocnej i w godzinach nadliczbowych. Jest to zakaz bezwzględny, który nie pozwala na zatrudnianie w tym czasie nawet za zgodą niepełnosprawnego. Skróconego czasu pracy nie stosuje się jednak do osób niepełnosprawnych, zatrudnionych przy pilnowaniu oraz wówczas, gdy na wniosek osoby niepełnosprawnej lekarz przeprowadzający badania profilaktyczne pracowników lub, w razie jego braku, lekarz sprawujący opiekę nad osobą niepełnosprawną wyrazi na to zgodę. W takiej sytuacji osoby te objęte zostają przepisami dotyczącymi czasu pracy, w tym przepisami o porze nocnej i godzinach nadliczbowych, obowiązującymi w zakładzie, w którym są zatrudnieni. Ponadto osobom niepełnosprawnym, w tym również niekorzystającym ze skróconego czasu pracy, przysługuje dodatkowo przerwa w pracy na gimnastykę usprawniającą lub wypoczynek w wymiarze 15 minut dziennie, wliczana do czasu pracy. Przerwa ta przysługuje niezależnie od 15 minutowej przerwy w pracy przewidzianej w art. 12910 § 1 Kodeksu Pracy.
Osoby niepełnosprawne, zaliczone do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności, mają prawo do dodatkowego urlopu wypoczynkowego w wymiarze 10 dni roboczych w roku kalendarzowym. Należy jednak pamiętać, że urlop ten przysługuje wskazanym osobom niepełnosprawnym tylko wówczas, gdy wymiar ich urlopu podstawowego nie przekracza 26 dni roboczych lub, gdy mają one prawo do urlopu dodatkowego na podstawie odrębnych przepisów, np. z tytułu kombatanctwa. Jeżeli natomiast urlop dodatkowy, przysługujący z mocy odrębnych przepisów, jest niższy niż 10 dni roboczych, niepełnosprawnym przysługuje urlop dodatkowy w wymiarze 10 dni roboczych. Urlop dodatkowy wyżej wymienieni niepełnosprawni nabywają po przepracowaniu roku od dnia zaliczenia ich do jednego z wymaganych stopni niepełnosprawności.
W dwóch przypadkach osoby niepełnosprawne o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności mają prawo do zwolnienia od pracy z zachowaniem prawa do wynagrodzenia, obliczanego jak ekwiwalent za urlop wypoczynkowy.
Po pierwsze pracodawca, na wniosek lekarza, ma obowiązek nie częściej niż raz w roku zwolnić niepełnosprawnego pracownika od pracy na okres nieprzekraczający 21 dni roboczych w celu uczestniczenia w turnusie rehabilitacyjnym. Okres zwolnienia pochłania jednak prawo do dodatkowego urlopu wypoczynkowego.
Po drugie, pracodawca obowiązany jest zwolnić pracownika od pracy na czas niezbędny dla wykonywania badań specjalistycznych, zabiegów leczniczych lub usprawniających, a także w celu uzyskania zaopatrzenia ortopedycznego lub jego naprawy, jeżeli czynności te nie mogą być wykonane poza godzinami pracy.
OCZEKIWANE REZULTATY
Ustawodawca proponuje szereg rozwiązań zarówno dla poszukujących zatrudnienia, jak i dla osób pracujących. Stosując w ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych definicję rehabilitacji, rozumie przez nią zespół działań, w szczególności organizacyjnych, leczniczych, psychologicznych, technicznych, szkoleniowych, edukacyjnych i społecznych, zmierzających do osiągnięcia, przy aktywnym uczestnictwie tych osób, możliwie najwyższego poziomu ich funkcjonowania, jakości życia i integracji społecznej.
Największy nacisk, należy położyć na sformułowanie dotyczące aktywności samych osób niepełnosprawnych. Jest ona bowiem kluczem do odnalezienia się na coraz bardziej wymagającym rynku pracy.
Ustawa wyodrębnia trzy rodzaje rehabilitacji: zawodową, społeczną i leczniczą.
Rehabilitacja zawodowa ma na celu ułatwienie osobie niepełnosprawnej uzyskanie i utrzymanie odpowiedniego zatrudnienia i awansu zawodowego przez umożliwienie jej korzystania z poradnictwa zawodowego, szkolenia zawodowego i pośrednictwa pracy.
Rehabilitacja społeczna ma na celu zaś umożliwienie osobom niepełnosprawnym uczestnictwa w życiu społecznym.
W moim przekonaniu pełna realizacja zarówno definicji rehabilitacji zawodowej, jak i społecznej nastąpi wówczas, gdy osoba niepełnosprawna uzyska zatrudnienie na otwartym rynku pracy i dzięki temu w sposób naturalny zintegruje się z otaczającym ją środowiskiem, w którym będzie pracować i egzystować.
* Autorka jest doktorantką na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego oraz aplikantką adwokacką. Aplikuję w kancelarii adwokackiej Krzyżagórska, Podniesiński, Łoboda i wspólnicy S.C.
