[fot. lissalou66, Zdjęcie przedstawia matrycę brajlowską]
Z dniem 1 sierpnia br. weszła w życie ostatnia nowelizacja ustawy z dnia 5 stycznia 2011 r. Kodeks wyborczy. Wprowadziła ona, między innymi, kilka nowych rozwiązań, które mają ułatwić osobom z niepełnosprawnością dostęp do głosowań. Dla osób niewidomych pojawiły się pierwsze instrumenty, które pozwolą im na samodzielne, a więc z zachowaniem tajności, oddanie głosu.
Do wcześniej ujętych normami prawnymi narzędzi wyborczych, takich jak: głosowanie z pomocą pełnomocnika lub osoby zaufanej oraz skorzystanie z lokalu wyborczego, dostosowanego do potrzeb osób niepełnosprawnych, doszły:
• możliwość składania pisemnych propozycji zmian siedzib obwodowych komisji wyborczych,
• przekazywanie informacji o wyborach wyborcom niepełnosprawnym, w tym również sporządzenie i rozpowszechnienie materiałów o • przysługujących im uprawnieniach w dostępnej wersji (np. napisanych brajlem) oraz zobligowanie członków komisji do prawidłowego zawieszania, a w razie potrzeby, odczytania obwieszczeń,
• stosowanie nakładek brajlowskich, głównie przez osoby z dysfunkcją wzroku, w trakcie osobistego aktu głosowania w lokalu wyborczym, głosowanie korespondencyjne.
W niniejszym artykule zajmę się jedynie kwestią korzystania z nakładek drukowanych w brajlu. Mają one zastosowanie w dwóch ostatnich punktach powyższej listy.
Niestety, na wstępie muszę zaznaczyć, że do chwili wydania tego numeru, Państwowa Komisja wyborcza nie podjęła uchwał określających kształt i wygląd kart do głosowania oraz towarzyszących im pomocy. Opisy tego instrumentu będę opierać na samych zapisach ustawowych, a także na praktycznych modelach, które prezentowała Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego w czasie sejmowych prac nad nowelizacją.
CO TO JEST NAKŁADKA NA KARTĘ DO GŁOSOWANIA SPORZĄDZONA W BRAJLU?
Nakładka jest przyrządem wykonanym ze sztywnego materiału (tektury, grubej folii). Instrument ten posiada te same kształty i wymiary, co karta do głosowania. Ma też w tych samych miejscach zaznaczone kwadraty do wstawiania znaku „X”, z tą jednak różnicą, iż prostokąty te nie są wydrukowane, a wycięte. Osoba z dysfunkcją wzroku rozpoznaje je dotykiem. Kratki te zawsze znajdują się po lewej stronie nazwiska kandydata i na danej liście tworzą kolumnę. Dla łatwiejszej identyfikacji, aby uniknąć pomyłki przy ręcznym odliczaniu „od góry”, są one dodatkowo opisane liczebnikami w systemie brajla. Automatycznie, napisy te odzwierciedlają pozycje osób z drukowanej listy. Ścięte rogi zarówno karty, jak i nakładki są kluczowym elementem dla orientacji karty z przyrządem. Ich zbiegnięcie się daje pewność, że znak zostanie postawiony prawidłowo.
Nakładki powinny jeszcze zawierać inne teksty informacyjne dostępne w brajlu. I tak, na samej górze przyrządu umieszcza się wzmiankę, dla której karty do głosowania zostało przygotowane to narzędzie oraz datę przeprowadzania wyborów. Na dole zaś, pod listami kandydatów może pojawić się krótka instrukcja sposobu oddawania głosu. Te same treści, przy bardziej zaawansowanym wykonaniu przyrządu, mogą być także zamieszczone w druku powiększonym.
Najbliższe okolice wyciętych kwadratów są wyczernione. Ma to zapobiegać pozostawieniu widocznych śladów po długopisie.
W praktyce wypróbowane zostały dwa typy nakładek brajlowskich: jednokartkowy i kopertowy. Pierwszy z nich to pojedynczy arkusz, który zwyczajnie przykłada się do oryginalnej karty. Drugi składa się z dwóch kartek, wierzchniej z wyciętymi kratkami i gładkiej spodniej. Są one ze sobą połączone minimum dwiema krawędziami. W tę nakładkę odpowiednio wkłada się kartę do głosowania, tak jak list do koperty. Ważnym jest, aby dokładnie dosunąć arkusz do zamkniętych boków, gdyż to zapewnia prawidłowe zgranie się kratek oraz zapobiega ewentualnym przesunięciom. W przypadku broszur, łatwiej zrobić ruch odwrotny, czyli nasunąć nakładkę na wyselekcjonowaną stronę.
[fot. ProLife, Amerykański arkusz do głosowania, podpis: Amerykański arkusz wyborczy]
KARTY DO GŁOSOWANIA
Niestety Kodeks wyborczy nie przewiduje jednego kształtu kart do głosowania. Karty wykorzystywane do wyborów prezydenckich, parlamentarnych czy samorządowych mogą mieć zupełnie inny wygląd. Generalnie występują dwa typy:
• pojedynczy arkusz (płachta)
Odwzorowuje on topografię całej karty. W przypadku wyborów senatorów, prezydentów, wójtów, burmistrzów znajduje się na nim jedna lista kandydatów, jednakże przy wyłanianiu parlamentarzystów europejskich, czy przedstawicieli samorządowych władz stanowiących, takich list może być nawet kilka.
• broszura (wielostronnicowa książeczka)
Najczęściej stosuje się ją przy wyborach do Sejmu. Każdy komitet wyborczy reprezentujący na przykład daną partię polityczną, ma w tej karcie do głosowania swoją, odrębną stronę. Listy kandydatów są drukowane w znormalizowanej formie topograficznej, jednakowej dla wszystkich ugrupowań. Nazwiska pretendentów układa się w dwóch szpaltach, przy czym, zasadą jest, aby w pierwszej kolejności wypełniać lewą kolumnę do ostatniego wiersza, a po jej wyczerpaniu – prawą. Dzięki temu można stosować jedną, uniwersalną nakładkę brajlowską, pasującą do każdej strony. Siłą rzeczy, taki przyrząd ma tyle wyciętych kwadratów, ile wynosi maksymalna, dopuszczalna ilość pozycji kandydatów. A zatem, przy niektórych ugrupowaniach większąod ilości zarejestrowanych nazwisk.
[fot. jgraczynski, Zdjęcie przedstawia Pałac Prezydencji, podpis: Pałac Prezydencki]
Wszystkie karty do głosowania są drukowane jednostronnie. Listy układane są pionowo. Istnieje łatwość odnajdywania pożądanej pozycji poprzez liczenie kwadratów od góry, nawet, przy braku brajlowskich oznaczeń.
Niestety przy wyborach do Senatu lub wyłanianiu burmistrza, wójta lub prezydenta miasta, jeśli został zarejestrowany tylko jeden kandydat, występuje inny układ karty do głosowania. Będzie na niej figurowało pojedyncze nazwisko, ale z przyporządkowanymi dwoma kwadratami umieszczonymi po lewej stronie. Będą one miały oznaczenia „tak” i „nie”. W tej sytuacji oczekuje się od wyborcy wskazania, czy jest się za daną kandydaturą, czy przeciwko. Niezaznaczenie lub oznaczenie obu kratek skutkuje oddaniem głosu nieważnego.
JAK “DZIAŁA” NAKŁADKA SPORZĄDZONA W BRAJLU?
Najprościej jest odpowiedzieć, że dokładnie tak samo, jak dobrze znana osobom niewidomym ramka do składania podpisów. Wskazuje ona obszary, gdzie należy ręcznie dokonać wpisu, w tym przypadku postawić znak drukowanego „X”. Według Kodeksu wyborczego, symbolem tym są dwie linie, które przecinają się wewnątrz kwadratu znajdującego się z lewej strony nazwiska kandydata. Warunkiem koniecznym dla prawidłowego zsynchronizowania się kratek karty do głosowania i nakładki jest złożenie ich razem, ściętymi rogami do siebie oraz zrównanie dostępnych krawędzi.
JAK UŻYĆ NAKŁADKI BRAJLOWSKIEJ W NAJBLIŻSZYCH WYBORACH DO SEJMU I SENATU?
Zanim osoba niewidoma uda się do lokalu wyborczego w dniu wyborów powinna zdecydować, z której formy wsparcia przy głosowaniu chce skorzystać. Większość z nich wymaga jakieś aktywności na tygodnie przed „godziną zero”. W przypadku chęci posłużenia się nakładką sporządzoną w brajlu, do dyspozycji pozostaje albo osobiste zagłosowanie, albo w trybie korespondencyjnym. Pierwszy sposób wymaga następującej procedury:
[fot.Dekoderek, Zdjęcie przedstawia budynki sejmowej, podpis: Kompleks budynków, w których obraduje Parlament RP]
• Zabezpieczenie nakładki w lokalu wyborczym.
Z tego przyrządu może skorzystać każda osoba posiadająca niesprawność fizyczną, psychiczną, umysłową lub w zakresie zmysłów, jeśli ta dysfunkcja utrudnia udział w wyborach. Zatem uprawnionymi są wszyscy będący w faktycznej potrzebie, z orzeczeniem o stopniu niepełnosprawności lub bez, w wieku sędziwym oraz ci, którzy zwyczajnie zapomnieli wziąć okularów do czytania. Jednakże Kodeks wyborczy wymaga, aby osoba zainteresowana wykorzystaniem nakładki, na 14 dni przed wyborami zgłosiła swój zamiar do gminy w formie zawiadomienia ustnego, pisemnego, telefaksowego lub na drodze elektronicznej wraz z podaniem własnego obwodu głosowania. Widać stąd, że nakładki nie będą swobodnie dostępne w każdym lokalu, ale tylko w tych, w których o nie wcześniej poproszono!
[fot. Paweł Kabański, Zdjęcie przedstawia flagi: Polski, UE i NATO]
• Zdobycie informacji o dokładnej lokalizacji wybranego kandydata na karcie do głosowania.
W przypadku wyborów do Sejmu konieczna jest znajomość numeru komitetu wyborczego, który to determinuje numer strony przypadającej w broszurze na dany komitet, oraz pozycji pretendenta na liście. Przy głosowaniu na senatora wystarczy znajomość przyporządkowanej jego nazwisku liczbie porządkowej. Ta wiedza nie będzie dostępna w brajlu na nakładce. Stąd można skorzystać z uprawnienia wyborcy niepełnosprawnego do uzyskania we własnej gminie niezbędnych informacji. Ich katalog jest zamknięty i obejmuje wiedzę o właściwym dla siebie okręgu i obwodzie wyborczym, usytuowaniu lokali wyborczych dostosowanych dla potrzeb osób niepełnosprawnych i trybie wstąpienia do grona spisu wyborców tego obwodu; terminie wyborów i godzinach głosowania, zarejestrowanych i wyrejestrowanych komitetach wyborczych, kandydatach i listach pretendentów, warunkach i formach oddawania głosu. Gmina służy pomocą w powyższym zakresie poprzez przekaz telefoniczny, materiały drukowane, w tym elektroniczne, ale jedynie na wniosek zainteresowanego i po podaniu personaliów (imion i nazwiska) oraz stałego adresu zamieszkania. Innym źródłem powyższych wiadomości jest Biuletyn Informacji Publicznej.
• Akt oddania głosu w lokalu wyborczym
Na głosowanie należy się wybrać w godzinach otwarcia obwodu – najczęściej pomiędzy godz. 7:00 a 21:00 – wraz z dowodem osobistym i wypróbowanym długopisem. W siedzibie, wszystko zaczyna się od procedury rejestracyjnej, w której członek komisji legitymuje wyborcę, odnotowuje obecność w spisie, wydaje kartę do głosowania. Wyborca zaś kwituje jej odbiór własnoręcznym podpisem – czasami z pomocą specjalnej ramki. W tym momencie trzeba poprosić o użyczenie nakładki wydrukowanej w brajlu i o sprawdzenie jej dopasowania. Co prawda, Kodeks wyborczy nie narzuca takiego obowiązku obwodowej komisji wyborczej, ale można powołać się na przepis obligujący przewodniczącego do dbałości o przebieg tajności wyborów. Natomiast koniecznie należy skorzystać z ustawowego zapisu w brzmieniu „na prośbę wyborcy niepełnosprawnego członek obwodowej komisji wyborczej jest obowiązany przekazać ustnie treść obwieszczeń wyborczych w zakresie informacji o komitetach wyborczych biorących udział w wyborach oraz zarejestrowanych kandydatach i listach kandydatów”. Zdarza się, że wyżej wymienione podmioty, już po wydrukowaniu kart do głosowania, zostają skreślone z ewidencji. Obwieszczenia prezentują stan aktualny.
Na czas wstawiania krzyżyka można udać się do specjalnej, odizolowanej kabiny. Pozwoli ona na zachowanie intymności, a przez to swobody działania. W pierwszej kolejności trzeba prawidłowo– bacząc na ścięty róg i wyrównanie krawędzi – złożyć nakładkę z kartą do głosowania. W przypadku wyborów do Sejmu, konieczne jest zainstalowanie pomocy na kartce z właściwą listą, wiedząc, iż komitet z numerem 1 jest wydrukowany na pierwszej stronie broszury. Po odnalezieniu kratki pozostaje wstawienie znaku „X”. Wygodniej jest pisać na twardym podłożu. Na marginesie, warto wcześniej potrenować rysowanie krzyżyków, najlepiej w kratce o boku 7 milimetrów, aby nabrawszy wprawy, być spokojnym o efekt końcowy. Wypełnioną kartę do głosowania wrzuca się przez szczelinę do urny wyborczej. Ustawodawca zaleca, aby nie pokazywać strony nadrukowanej. Natomiast, samą nakładkę brajlowską, jako narzędzie wielokrotnego użytku, należy zwrócić komisji.
[fot. FIRR, Screener strony PKW, podpis: Strona WWW Państwowej Komisji Wyborczej]
W trybie głosowania korespondencyjnego technika posłużenia się nakładką brajlowską oraz sposób pozyskiwania niezbędnych informacji pozostają bez zmian. Inne są wymogi stawiane wyborcy, czyli:
• posiadanie znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności,
• zgłoszenie gminie zamiaru takiego głosowania (ustnie, pisemnie lub elektronicznie) do 21 dnia przed dniem wyborów z podaniem szeregu danych osobistych, dołączeniem kopii orzeczenia i żądania nakładki,
• wykluczenia skorzystania z opcji pełnomocnika.
Do siódmego dnia przed wyborami, gmina za pośrednictwem pracownika lub poczty dostarcza pakiet wyborczy zawierający:
• instrukcję i zamówioną nakładkę brajlowską,
• karty do głosowania wraz z przeznaczoną dla nich kopertą,
• formularz oświadczenia o tajnym zagłosowaniu,
• kopertę zwrotną do urzędu.
Wypełnione karty do głosowania należy włożyć do koperty na nie przeznaczonej i koniecznie ją zakleić. Podpisane oświadczenie i powyższą kopertę wkłada się do koperty zwrotnej i wysyła pocztą lub osobiście dostarcza w dniu głosowania.
Niewątpliwie Kodeks wyborczy, powołując do życia nakładkę brajlowską, umożliwił osobom niewidomym zachowanie tajności głosowania i samodzielność. Gdyby jednak coś stanęło na przeszkodzie, to nadal pozostaje opcja zwrócenia się o pomoc do innej osoby z wyłączeniem członków komisji wyborczych i mężów zaufania.
*Jarosław Gniatkowski jest absolwentem Instytutu Polityki Społecznej na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego. Od 2001 r. aktywnie związany z Polskim Związkiem Niewidomych. Zainteresowania: polityka społeczna wobec osób z niepełnosprawnością, doradztwo zawodowe (studia podyplomowe), problematyka osób ociemniałych chorujących na cukrzycę i ich rehabilitacja, żeglarstwo morskie, literatura oraz elektroakustyka profesjonalna.
