Polskie dziedzictwo kulturowe i historię naszego kraju warto odkrywać różnymi zmysłami, wyjść poza utarte, oczywiste ścieżki. Ta idea stała się inspiracją dla projektu edukacyjnego „Niewidzialne dziedzictwo”, który skierowany był do młodzieży z niepełnosprawnością wzroku. Naszym celem było, aby młodzież niewidoma i słabowidząca stała się współtwórcą mapy dźwiękowej oraz sensorycznej ścieżki zwiedzania Ostrowa Tumskiego w Poznaniu.
Edukacja na rzecz dziedzictwa a potrzeby odbiorców
Bezpośredni kontakt z dziedzictwem kulturowym jest niezwykle istotny. Możemy bowiem zdobywać wiedzę, kształtować umiejętności i postawy, odkrywając i doświadczając. Edukacja na rzecz dziedzictwa opiera się na założeniu, że poprzez naukę o dziedzictwie odbiorcy nie tylko zdobywają wiedzę o danym obiekcie i jego kontekście, ale nabywają szerszego zakresu sprawności przydatnych na co dzień. Dzieje się tak dzięki obecności w kontekście edukacyjnym, który umożliwia rozwijanie różnych kompetencji, np. językowych, społecznych, osobistych itd.[1] Nie bez znaczenia jest więc, aby osoby z niepełnosprawnością były aktywnymi odbiorcami i twórcami kultury. By jednak mogły nauczyć się jak najwięcej, należy skupić się na ich potrzebach i oczekiwaniach, dostosowując tematykę i metodykę do ich możliwości i umiejętności.
Każdy etap projektu edukacyjnego „Niewidzialne dziedzictwo” dla uczniów z Ośrodka Szkolno-Wychowawczego dla Dzieci Niewidomych w Owińskach konsultowany był ze specjalistami, którzy na co dzień pracują z osobami z dysfunkcją wzroku. Byli to nauczyciele z Ośrodka w Owińskach, tyflopedagodzy, specjaliści od orientacji przestrzennej. By skutecznie przeprowadzić warsztaty, edukatorzy starali się lepiej zrozumieć potrzeby młodzieży. Prowadzili obserwacje lekcji odbywających się w Ośrodku, poruszali się z zasłoniętymi oczami przy użyciu lasek, oglądali materiały dydaktyczne dla osób niewidomych. W procesie przygotowania powstały również materiały tyflograficzne, takie jak: plan Ostrowa Tumskiego w Poznaniu, plany budynku Bramy Poznania, fasada poznańskiej katedry. Przygotowaliśmy cykl warsztatów, podczas których skupiliśmy się na sprawnych zmysłach młodzieży (słuch i dotyk), czyniąc z nich atut.
Przebieg warsztatów
W warsztatach łącznie wzięło udział 34 uczniów klas gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych z Ośrodka Szkolno-Wychowawczego dla Dzieci Niewidomych w Owińskach. Cały cykl warsztatowy składał się z 3 spotkań (dla każdego ze wspomnianych etapów edukacyjnych). Odbyło się 28 godzin warsztatowych. Podczas każdego ze spotkań młodzież była stopniowo wprowadzana w zagadnienia związane z dziedzictwem kulturowym Ostrowa Tumskiego, tak aby mogła dostrzec różne jego aspekty, zarówno warstwę materialną, jak i niematerialną, które budują krajobraz kulturowy katedralnej wyspy.
Pierwsze spotkanie wprowadzające uczniów w cele programu odbyło się w Owińskach. Przybliżono im, czym jest dziedzictwo Ostrowa Tumskiego oraz udostępniono tyflograficzne materiały, które zostały przygotowane wcześniej. Miały one pomóc uczniom w przygotowaniu się do wizyty w Bramie Poznania i na Ostrowie Tumskim.
Kolejne warsztaty odbyły się w Bramie Poznania. Młodzież udała się na interaktywną ekspozycję Bramy Poznania oraz na Ostrów Tumski. Podczas warsztatów nieustannie kładziono nacisk na sprawne zmysły uczestników, aby w ten sposób lepiej mogli zrozumieć opowiadane historie. W odkrywaniu ekspozycji w dużej mierze pomagały dźwięki z audioprzewodnika, które pobudzały wyobraźnię i umożliwiały wczucie się w klimat panujący przed wiekami na wyspie. Posługiwano się również różnego rodzaju rekwizytami, np. przedmiotami, których używali ludzie żyjący w średniowiecznym grodzie (tarcza, miecz, biżuteria itd.), by móc bezpośrednio dotknąć przeszłości. Wyprawa na Ostrów Tumski była poprowadzona w taki sposób, aby uczniowie badali zabytki za pośrednictwem dotyku. Dotykali m.in. przęsła mostu Biskupa Jordana i wiszących na nim kłódek, murów kościoła Najświętszej Marii Panny, na których odnajdywali dołki pokutne lub ślady po ostrzeniu mieczy, zamykali ogromnych rozmiarów bramę Śluzy Katedralnej, zmagali się z pompą wodną, by zaczerpnąć wody. W ten sposób młodzież miała bliski kontakt z dziedzictwem kulturowym katedralnej wyspy. Było ono na wyciągnięcie ręki. Na koniec uczestnicy warsztatów zmierzyli się z niecodziennym zadaniem, jakim było wybranie najbardziej atrakcyjnych – ich zdaniem – miejsc, które chcieliby polecić swoim rówieśnikom.
Podczas ostatnich już warsztatów, dźwiękowych, pobudzano inny zmysł – słuch, który jest niezwykle przydatny dla osób z dysfunkcją wzroku, choćby przy orientacji przestrzennej i codziennym poruszaniu się. Wraz z prowadzącą zajęcia Iwoną Skibińską-Talukder (reżyser dźwięku i akustyk) uczniowie przeprowadzali różne eksperymenty, by poznać właściwości dźwięków; zapoznali się również ze sprzętem umożliwiającym ich nagrywanie. Uczyli się nagrywać dźwięki w technice binauralnej, a swoje nowe umiejętności mogli wykorzystać podczas nagrywania dźwięków miasta i natury dobiegających z Ostrowa Tumskiego. Zarejestrowali wiele odgłosów w różnych przestrzeniach Bramy Poznania.
Efekty projektu
Uczniowie poprzez udział w projekcie stali się badaczami dziedzictwa kulturowego oraz krajobrazu dźwiękowego poznańskiej wyspy. Ich działania przyczyniły się do powstania materiałów dla osób niewidomych i słabowidzących. Powstał tyflograficzny plan Ostrowa Tumskiego z naniesioną sensoryczną ścieżką zwiedzania oraz mapa dźwiękowa Ostrowa Tumskiego w Poznaniu.
Taki bezpośredni kontakt z zabytkami sprawił, że przestrzeń Ostrowa Tumskiego stała się dla uczestników przyjazna. Młodzież, stając się współtwórcą materiałów dla osób z dysfunkcją wzroku, wcieliła się w rolę eksperta, a nowe umiejętności wzmocniły ich poczucie sprawstwa i chęci do podejmowania aktywności twórczej na co dzień.
Wspomniane wyżej materiały otwierają przed osobami niewidomymi i słabowidzącymi nową przestrzeń do eksplorowania. Dzięki nim osoby z dysfunkcją wzroku mogą poruszać się swobodniej po Bramie Poznania oraz po Ostrowie Tumskim. Materiały tyflograficzne (plan Ostrowa Tumskiego z sensoryczną ścieżką zwiedzania, plany budynku Bramy Poznania, fasada katedry) są dostępne w Bramie Poznania. Można je bezpłatnie wypożyczać lub oglądać na miejscu, aby móc przygotować się do odkrywania dziedzictwa kulturowego katedralnej wyspy. Dźwięki nagrane przez uczniów można usłyszeć, wchodząc na stronę www.portal.bramapoznania.pl; znajduje się tu mapa Ostrowa Tumskiego z naniesionymi dźwiękami. Dzięki temu można poczuć atmosferę, jaka panuje na Ostrowie Tumskim w Poznaniu, nie wychodząc z domu.
Realizator projektu: Centrum Turystyki Kulturowej TRAKT, operator Bramy Poznania i Traktu Królewsko-Cesarskiego
Partner projektu: Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Niewidomych w Owińskach
Dofinansowano ze środków Muzeum Historii Polski w Warszawie w ramach programu „Patriotyzm Jutra”
* Historyk sztuki z uprawnieniami pedagogicznymi. Od kilku lat pracuje jako edukator, prowadząc zajęcia w instytucjach kultury, m.in. w Muzeum Narodowym w Poznaniu i w Bramie Poznania. Specjalista ds. edukacji w Centrum Turystyki Kulturowej TRAKT. Autorka zajęć realizowanych w Bramie Poznania, m.in. dla klas szkolnych i przedszkolnych, dla uczniów z niepełnosprawnością słuchu, dla rodzin z dziećmi. Koordynatorka projektu edukacyjnego „Niewidzialne dziedzictwo”.
