Ustalone przez tyflopedagogów obecnych dnia 27 listopada 2010 r. na Konferencji ?Dotykam świat – tyflografika? w Bydgoszczy na podstawie projektu s. Elżbiety Więckowskiej z korektami wprowadzonymi w dniu 7 stycznia 2011 r. na Ogólnopolskich Warsztatach Nauczycieli Specjalnych Ośrodków Szkolno ? Wychowawczych dla Dzieci Niewidomych i Słabo Widzących w Łodzi.
Zatwierdzone przez Zespół Dyrektorów SOSW:
– mgr Beatę Kotowską dyrektor SOSW nr 8 dla Dzieci Słabowidzących im. dr Zofii Galewskiej w Warszawie,
– mgr Iwonę Majewską dyrektor SOSW dla Dzieci i Młodzieży Słabowidzącej im. prof. Zofii Sękowskiej w Lublinie,
– mgr Barbarę Plantę dyrektor SOSW dla Dzieci Niewidomych i Słabowidzących w Krakowie,
– mgr Małgorzatę Szczepanek dyrektor SOSW nr 1 dla Dzieci i Młodzieży Słabo Widzącej, i Niewidomej im. L. Braille? w Bydgoszczy,
– mgr Annę Tomaszewską dyrektor SOSW nr 6 dla Dzieci Słabo Widzących i Niewidomych im. mjr. Hieronima Baranowskiego w Łodzi,
– mgr Marię Tomaszewską dyrektor SOSW dla Dzieci Niewidomych im. Synów Pułku w Owińskach,
– mgr Violettę Trzcinę dyrektor SOSW dla Dzieci Słabowidzących i Niewidomych im. Zofii Książek-Bergułowej w Dąbrowie Górniczej,
– mgr Jolantę Wojciechowską dyrektor Zespołu Szkół Zawodowych Specjalnych nr 2 w Łodzi,
– mgr Norberta Barszczewskiego dyrektora SOSW dla Dzieci Niewidomych i Słabo Widzących,
im. Ks. Prymasa Stefana Kardynała Wyszyńskiego w Radomiu,
– mgr Norberta Gallę dyrektora SOSW dla Młodzieży Niewidomej i Słabowidzącej w Chorzowie,
– mgr Piotra Grocholskiego dyrektora OSW dla Dzieci Niewidomych im. Róży Czackiej w Laskach,
– mgr Roberta Warchalewskiego dyrektora SOSW dla Dzieci Niewidomych im. Marii Grzegorzewskiej we Wrocławiu.
W tworzeniu i adaptowaniu grafiki dla niewidomych trzeba uwzględnić ograniczenia lub bariery, jakie sprawia lub stawia brak wzroku i w pełni wykorzystać możliwości dotyku.
1. Zasady ogólne
– Wybrany rysunek powinien być: opracowany, przeredagowany ? poddany adaptacji.
– Rysunek ma wartość dla niewidomego, jeśli informuje o pojęciach, obiektach lub relacjach przestrzennych.
– Rysunek powinien być merytorycznie potrzebny.
– Rysunek powinien być czytelny.
– Rysunek powinien być atrakcyjny.
– Rysunek powinien być trwały.
– Rysunek powinien być zorientowany.
2. Zasady adaptacji ilustracji i grafiki
Adaptacja treści grafiki to proces przeredagowania prezentacji płaskiej do postaci odpowiedniej dla niewidomego i polega, zależnie od potrzeby na:
– zmianie konwencji ? sposobu przedstawienia,
– zmianie skali – z zasady na powiększeniu obrazu czytelnego dla widzących,
– zmianie poziomu generalizacji – uszczegółowienia, czyli na rezygnacji z mniej istotnych treści,
– podziale treści ilustracji na kilka prezentacji tego samego obiektu wykonanych w tej samej, lub w innej niż oryginał konwencji,
– zmianie linii, znaków i kolorów oryginalnego rysunku na zróżnicowane sygnatury, linie, faktury powierzchniowe,
– jeśli rysunek jest zbyt skomplikowany, by go adaptować, to należy rysunek zastąpić wiernym opisem.
Etapy redagowania ? adaptowania tyflografiki. Typowa kolejność działań przy redagowaniu bądź adaptowaniu tyflografiki powinna być następująca:
– ustalenie istoty przekazu graficznego i tytułu,
– ustalenie poziomu generalizacji ? wyłonienie informacji niezbędnych,
– ustalenie skali i rozmiaru prezentacji oraz orientacji arkusza, a następnie narysowanie projektu reprezentacji w ołówku, lub w komputerze,
– zróżnicowanie sygnatur, linii i faktur odpowiadających różnym treściom,
– opracowanie legendy i ewentualnie zastosowanych skrótów,
– dokonanie korekty z pomocą tyflologa,
– dokonanie przetworzenia grafiki,
– dokonanie korekty przetworzonej wersji z pomocą grupy osób niewidomych, dla których jest przeznaczony.
3. Podstawowe zasady tworzenia grafiki dotykowej
Wartości liczbowe omawiane w tym opracowaniu odnoszą się do uwypuklonej grafiki, którą niewidoma osoba ogląda dotykiem.
– Jeśli dwa, lub więcej punktów, kresek lub innych kształtów ma tworzyć jeden znak graficzny, to ich odległości powinny wynosić 2,4 mm.
– Znaki graficzne (punkty, linie, faktury) reprezentujące różne treści powinny być oddalone od siebie nie mniej niż 5 mm. Tam, gdzie blisko siebie umieszczamy znaki wyraźnie kontrastowe (np. napis brajlem przy linii ciągłej) odległość nie może być mniejsza niż 3 mm.
– Gęste rozmieszczenie jednakowych, drobnych detali wypukłych może stanowić fakturę dotykową zastępującą kolor, czyli wyróżniającą określony obszar rysunku. Faktura wyróżniająca obszar winna składać się ze znaków tak małych i ułożonych tak gęsto, że dotyk nie czyta znaków, lecz zauważa ?inność? obszaru.
– Brzeg faktury jest wystarczająco czytelną granicą obszaru. Natomiast brzeg obszaru będący znakiem graficznym (brzeg morza, granica państwa) należy narysować odpowiednią linią, a fakturę umieścić w odległości umożliwiającej czytanie linii min. 2,4 mm.
– Jeśli umieszczamy znak, lub podpis na powierzchni wyróżnionej fakturą, to musimy usunąć fakturę na odległość 3-5 mm od znaku.
– Obszary pokryte różniącymi się dotykowo fakturami, zbudowanymi z drobnych znaków, należy rozgraniczyć linią bez faktury o szerokości 2,4 mm.
– Prosty rysunek, o ile to możliwe, nie powinien przekraczać wielkości dłoni czytającego.
– Plany, mapy o dużych formatach, o ile to możliwe, nie powinny być większe od rozpiętości ramion czytającego w pozycji siedzącej przy stole.
– Należy zachować tę samą fakturę i oznaczenia dla tych samych elementów w danym opracowaniu.
– Wklęsłości elementów rysunku powinny być zbudowane tak, by palec czytającego dotykał dna wklęsłości.
– Znaki, linie i faktury zastosowane na jednym rysunku muszą się różnić, co najmniej dwiema cechami.
– W celu zorientowania arkusza stosujemy mały, jednoznacznie czytelny trójkąt lub ścięty róg umieszczony przy marginesie w prawym dalszym (górnym) rogu arkusza położonego prawidłowo do czytania i równolegle do brzegu stołu.
4. Zasady stosowania linii
Ułatwieniem dla czytającego jest zróżnicowanie dotykowe linii o różnej treści. Rodzaje linii dobieramy w zależności od stopnia skomplikowania rysunku, umiejętności odbiorcy i stosowanej technologii.
Korzystne może być zastosowanie linii specjalnie skonstruowanych:
– Brzeg obszaru, którego nie chcemy wyróżniać fakturą, zaznaczamy np. poprzez obwodzenie obszaru linią gładką z zewnątrz, a w odległości ok. 2 mm linią punktową w wewnątrz, co dotykiem czyta się jako linia niesymetryczna.
– Linię kierunkową buduje się z niesymetrycznych elementów np. niewielkich połówek stożków ustawionych wierzchołkami w jedną stronę.
– Strzałki określające kierunek powinny posiadać grot w postaci pustego trójkąta lub utworzony przez dwa ramiona trójkąta, z wierzchołkiem odsuniętym od końca linii o 3 mm.
5. Zasady tworzenia grafiki
Grafika dostępna dla niewidomego:
– Rysunek geometryczny przedstawiający figury płaskie, oraz rysunek konstrukcyjny na płaszczyźnie.
– Rysunek ilustracyjny w konwencji rzutu prostokątnego (widok) wykonany bez zbędnych szczegółów.
– Rzut przedmiotu na jedną, dwie i trzy płaszczyzny.
– Scena ? rysunek kilku przedmiotów zredagowany tak, że przedmioty nie zasłaniają jeden drugiego.
– Rysunek przedmiotu w przekroju.
– Plan izby, budynku, terenu, miasta.
– Mapa w dowolnej skali i odpowiednim poziomie generalizacji.
– Wykres zależności funkcyjnej.
– Rysunek wektorowy, schemat elektryczny, schemat komunikacyjny, itp.
Należy unikać stosowania w grafice perspektywy i rysunków obiektów w rzucie ukośnym.
6. Zasady stosowania oprawy słownej
Oprawa słowna jest istotnym składnikiem tyflografiki.
– Wszelkie tytuły, napisy, opisy oraz skróty winny być wykonywane zaakceptowanym dla szkół alfabetem brajla, czcionką odpowiadającą parametrowi Marburg Medium.
– Tytuł powinien być umieszczony ?w pierwszym wierszu?, czyli przy dalszym ? górnym brzegu arkusza centralnie lub od lewego marginesu. Powinien zawierać podstawową informację ? nazwę własną prezentowanej rzeczy (pojęcia) i zastosowany sposób prezentowania oraz skalę.
– Objaśnienie – tekst objaśniający lub ukierunkowujący percepcję rysunku umieszczamy pod tytułem nad rysunkiem.
– Legenda (objaśnienie zastosowanych znaków) ? powinna poprzedzać rysunek.
– Rysunek – umieszczamy po lewej stronie kartki, a linie prowadzące i nazwy elementów rysunku, jeśli to możliwe, po prawej.
-Linie łączące podpisy z elementami rysunku kończymy w odległości 5 mm od danego detalu. Odległość ta może być mniejsza, jeśli wymaga tego specyfika rysunku. Linie te nie mogą się krzyżować.
– Opis części rysunku – może być wykonany skrótem pod warunkiem, że skrót stanowi element systemu zdefiniowanego w tekście towarzyszącym rysunkowi lub legendzie. Objaśnienie skrótów powinno być łatwo dostępne w czasie czytania rysunku.
7. Zasady redagowania rysunków i ilustracji dotykowych
7.1 Rysunki przedmiotów
– Przedmioty powinny być przedstawione przez pełne sylwetki płasko-wypukłe lub wypukłe, o fakturze dotykowej różnej od tła ew. od innych przedmiotów. Tylko niewielkie ? do 4 cm rysunki ludzi, zwierząt, przedmiotów mogą być narysowane pustym konturem liniowym.
– Przedmioty o prostej budowie należy przedstawiać w rzucie prostokątnym wybierając najbardziej charakterystyczne ujęcie.
– Kształt przedmiotu powinien wiernie odpowiadać rzeczywistości i posiadać prosty, jasny, dobrze dotykowo rozpoznawalny obrys.
– Detale przedstawione na rysunku powinny być oddalone od siebie powyżej 1 cm.
– Tło rysunku powinno mieć fakturę kontrastową.
– Rysunek kilku przedmiotów redagować należy tak, by przedmioty nie zasłaniały jeden drugiego i by były narysowane w najbardziej czytelnym ujęciu pokazującym charakterystyczny kształt przedmiotu.
7.2 Przy mapach i planach należy stosować ogólnie przyjęte zasady i legendę.
7.3 Zasady tworzenia rysunków z wybranych przedmiotów np. z fizyki, biologii, chemii wymagają uszczegółowienia.
