Zasadnicze zręby brajlowskiej notacji muzycznej stworzył wynalazca opartego na sześciopunkcie brajlowskiego alfabetu, tj. Ludwik Braille.
Pod koniec wieku XIX podjęte zostały prace nad udoskonaleniem notacji matematycznej, muzycznej, chemicznej i fizycznej. Notacja muzyczna do dziś pozostaje jedyną, której znaki podstawowe pozostają jednolite we wszystkich krajach. Różnice niewielkie dotyczą wyłącznie sposobów zapisywania nut, dlatego każdy kraj dostosowywał ją do swoich potrzeb. Ostatecznym wynikiem było zatwierdzenie ujednoliconej międzynarodowej brajlowskiej notacji muzycznej przez Podkomitet Muzyczny Światowej Unii Niewidomych w Zurychu w 1996 roku – „Ujednolicona międzynarodowa brajlowska notacja muzyczna”, wyd. Podkomitet Muzyczny Światowej Unii Niewidomych Braille Press, Zurych 1996, red. Bettye Krolick, wersja polska – Towarzystwo Muzyczne im. Edwina Kowalika 2001.
Podstawą brajlowskiego alfabetu jest sześcio-punkt, tak samo jest w przypadku notacji muzycznej. Zasadniczą różnicą pomiędzy zapisem nut w czarnodruku i w brajlu jest to, że zapis brajlowski jest liniowy – znak po znaku, czym przypomina
zapis tekstu słownego. Każdy znak alfabetu lub kombinacja kilku znaków odpowiada konkretnemu znakowi muzycznemu.
Podstawowe zasady braj’lowskiej’ notacji muzycznej*
Podstawowe wartości wszystkich nut mają swoje brajlowskie odpowiedniki, natomiast wysokość nut określamy, stosując oznaczenia oktaw. Ważne jest dokładne przestrzeganie zasad stosowania znaków oktaw, gdyż decyduje ono o jednoznaczności zapisu nut:
1. Pierwsza nuta zawsze znajduje się po znaku oktawy, kolejne dźwięki w odległości sekundy lub tercji w górę bądź w dół nie są zapisywane ze znakami oktawy, nawet gdy dźwięk należy do innej oktawy niż poprzedni.
2. Jeśli następny dźwięk znajduje się w odległości kwarty lub kwinty w górę, bądź w dół znak oktawy zapisujemy, gdy dźwięk należy do innej oktawy niż dźwięk poprzedni.
Bez znajomości brajlowskiej notacji muzycznej nie można mówić o efektywnej pracy z uczniami niewidomymi podczas zajęć z Kształcenia słuchu i innych przedmiotów muzycznych
3. Znak oktawy jest wymagany, gdy odległość między dźwiękami jest większa niż seksta.
W brajlu można zapisać również muzykę wielogłosową – w postaci interwałów, gdy głosy w danym takcie mają identyczny rytm lub przy użyciu głosowników, gdy ten rytm się różni. Nutowy zapis brajlowski jest kompletny, może zawierać dynamikę, agogikę, artykulację i ornamentację. Można zapisywać muzykę na wszystkie instrumenty, a także muzykę wokalną. Podstawą brajlowskiej notacji nutowej są wartości nutowe – ósemki oparte na literach od d do j:
• ósemka c- punkty 1., 4., 5.,
• ósemka d – punkty 1., 5.,
• ósemka e – punkty 1., 2., 4.,
• ósemka/- punkty 1., 2., 4., 5.,
• ósemka g- punkty 1., 2., 5.,
• ósemka a – punkty 2., 4.,
• ósemka h – punkty 2., 4., 5.
O prawidłowym odczytaniu wartości nut w konkretnym tekście decyduje ilość tych nut w jednym takcie.
Rozpoczynając zapis utworu w nagłówku umieszcza się tonację, czyli ilość krzyżyków lub bemoli. W brajlu krzyżyk to znak złożony z punktów 1., 4.,
6., natomiast bemol to punkty 1., 2., 6. W tej samej linii występuje metrum, czyli oznaczenie taktowe utworu lub jego fragmentu. W kolejnym wierszu na początku umieszczamy znak klucza wiolinowego lub znak innego klucza, a następnie rozpoczynamy zapis tekstu utworu. W brajlowskiej notacji muzycznej zasadniczo nie stosuje się kluczy, gdyż o wysokości poszczególnych nut decydują znaki oktaw. Symbole kluczy służą jedynie do zaznaczenia początku
utworu lub jego fragmentu. Po kluczu zawsze stawiamy odpowiedni znak oktawy, aby było wiadomo, od jakiej wysokości dźwięku rozpoczyna się utwór. Odpowiednikiem czarnodrukowej kreski taktowej jest spacja, a o zakończeniu utworu, bądź jego fragmentu decyduje znak zakończenia punkty 1., 2., 6. i 1., 3. Podwójna kreska stosowana do zakończenia fragmentu utworu bądź jego części to punkty 1., 2.,
6., 1., 3. i 3.
Wprowadzanie zapisu nutowego w kształceniu muzycznym dzieci niewidomych
Obecnie w szkołach muzycznych dla niewidomych przedmiot muzykografia wprowadzany jest w klasie II, ponieważ dziecko uczące się zapisu nutowego musi poznać najpierw podstawowy alfabet brajlowski. W przypadku przedmiotu, jakim jest Kształcenie słuchu, podstawowe nuty wprowadzane są już na poziomie klasy pierwszej. Każdy uczący dzieci niewidome Kształcenia słuchu musi sam wprowadzić kolejne znaki nutowe, aby uczniowie potrafili zapisywać dyktanda i realizować głosem ćwiczenia solfeżowe.
Nauczyciele chcący nauczyć się znaków nutowych w brajlu i ich zapisu korzystają najczęściej z wyżej wymienionej Ujednoliconej Międzynarodowej Brajlowskiej Notacji Muzycznej, wydanej w polskiej wersji przez Towarzystwo im. Edwina Kowalika w 2001 roku. Towarzystwo opracowało tę książkę w wersji czarnodrukowej i brajlowskiej. Wersja czarnodrukowa książki zawiera przykłady nutowe na pięciolinii oraz znaki brajlowskie przedstawione za pomocą czcionki brajlowskiej.
Wydawnictwa
W obecnym czasie jedynym polskim wydawnictwem nut w brajlu jest Wydawnictwo Toccata. Na koncie wydawnictwa możemy znaleźć kilka podręczników do nauki solfeżu, „Zasady muzyki” Franciszka Wesołowskiego, „Pogadanki o muzyce” Bohdana Muchenberga, „Słowniczek muzyczny” Jerzego Habeli oraz pokaźny już zbiór nutowy, począwszy od utworów dla najmłodszych, aż po dzieła wybitnych kompozytorów muzyki poważnej. W polskich bibliotekach dla niewidomych znajdują się również zbiory nutowe sprzed wielu lat, lecz zapisy poszczególnych, utworów pochodzących z wielu krajów, zasadniczo różnią się od siebie.
Opieranie się wyłącznie na samych ćwiczeniach słuchowych, na odpowiedziach ustnych bez pisania i czytania powoduje, że wykształcenie ucznia niewidomego bez stosowania nut brajlowskich jest niepełne
Zapis nut
W szkołach muzycznych dzieci niewidome do zapisu nut używają maszyn brajlowskich. Niestety do dziś nie został stworzony odpowiedni program komputerowy, służący do zapisu nut w brajlu zarówno przez wydawnictwa, jak i przez uczniów. Chcąc indywidualnie wydrukować konkretny utwór, można zapisać go w notatniku komputerowym, używając odpowiednich znaków na klawiaturze do konkretnych symboli nutowych. Następnie napisany tekst należy przekonwertować odpowiednim programem w taki sposób, aby symbole na wydrukowanej kartce papieru odpowiadały symbolom zapisanym na klawiaturze komputera. Każdy niewidomy dokonuje więc zapisu i druku nut brajlowskich na własny sposób, nie rzadko tworząc własną tablicę znaków tak, aby została ona dobrze zinterpretowana przez konkretny program kompatybilny z drukarką brajlowską. W wielu krajach prowadzone są liczne prace służące do powstania programu, który umożliwi automatyczną konwersję nut czarnodrukowych na zapis brajlowski.
Praca z dziećmi niewidomymi
Każdy widzący nauczyciel, rozpoczynający pracę z dziećmi niewidomymi, musi najpierw dobrze poznać brajlowski zapis nutowy, aby móc prawidłowo nauczyć dzieci odczytywania nut. Bez znajomości brajlowskiej notacji muzycznej nie można mówić o efektywnej pracy z uczniami niewidomymi podczas zajęć z Kształcenia słuchu i innych przedmiotów muzycznych.
Do pracy z niewidomymi nie powinno się przyjmować nauczyciela Kształcenia słuchu, który w ogóle nie zetknął się z brajlem i nie chciałby się go nauczyć. Opieranie się wyłącznie na samych ćwiczeniach słuchowych, na odpowiedziach ustnych bez pisania i czytania powoduje, że wykształcenie ucznia niewidomego bez stosowania nut brajlowskich jest niepełne. Dziecko nie może ograniczyć się wyłącznie do ćwiczeń realizowanych ustnie i uczenia się ich na pamięć na zasadzie powtarzania. W tej sytuacji uczeń niewidomy nie będzie umiał poradzić sobie z czytaniem i zapisem nut, niezbędnym w dalszych etapach kształcenia muzycznego. Uczeń taki z pewnością nie zrealizuje wymagań przewidzianych w programie nauczania przedmiotu Kształcenie słuchu i innych zajęć, do których znajomość brajlowskiego zapisu nutowego jest konieczna.
*Autorka jest sopranistką, absolwentką Szkoły Muzycznej im. Edwina Kowalika w Laskach.
