W starożytności uczniowie używali ich w postaci glinianychtabliczek, później zaczęto sporządzać je na papirusie. Od chwili wynalezienia druku aż po dzień dzisiejszy występują w formie papierowych książek, również w brajlu dla niewidomych. Podręczniki – bo o nich mowa – przez wieki przeszły sporą ewolucję formy, choć ich cel – przekazywanie uczniom wiedzy – pozostaje nadal taki sam. Szybki rozwój technologii informacyjnych sprawił, że podręczniki z początku XXI wieku mają szansę przejść kolejną, tym razem bardziej rewolucyjną, przemianę. Jakie możliwości drzemią w podręcznikach elektronicznych oraz czy i jak będą mogli z nich skorzystać uczniowie niewidomi i słabowidzący?
Klasycznie, czyli na papierze
Przyjrzyjmy się jednak najpierw klasycznym podręcznikom. Wydrukowane na papierze i złożone w formie książki przedstawiają treści edukacyjne za pomocą tekstu i ewentualnych statycznych (niezmiennych) ilustracji takich jak: fotografie, rysunki, wykresy czy mapy. Raz wydrukowane nie pozwalają na łatwe wprowadzanie poprawek czy aktualizację ich treści. W tym celu konieczne jest sporządzenie erraty (najczęściej w formie wkładki nie zawsze wygodnej w użyciu) lub wręcz przygotowanie kolejnego wydania a następnie jego druk w formie nowego podręcznika. Ponadto papierowe publikacje edukacyjne dość szybko ulegają fizycznemu zużyciu i ta sama książka często nie nadaje się do ponownego użytku przez kolejne roczniki uczniów. Sporym ograniczeniem jest również limitowany nakład danego wydania. Wówczas pewna część uczniów może zostać pozbawiona dostępu i możliwości skorzystania z takiego podręcznika.
Powstaje również problem konieczności adaptacji takich podręczników do potrzeb uczniów z niepełnosprawnościami. Dla osób słabowidzących trzeba przygotować osobne wersje w druku powiększonym, a dla osób niewidomych publikacje wydrukowane wypukłym alfabetem Braille’a. Obie formy wymagają dodatkowych nakładów pracy, a także ze względu na swoją specyfikę są znacznie obszerniejsze objętościowo niż “zwykłe” podręczniki.
Nowocześnie, czyli elektronicznie
Wspomniany wyżej postęp w obszarze technologii informacyjnych objawiający się rozwojem Internetu oraz urządzeń takich jak komputery, smartfony i tablety stworzył nowe możliwości udostępniania treści, również tych o charakterze edukacyjnym. Można tu przytoczyć rozmaite formy i sposoby ich udostępniania: od podręczników elektronicznych w formie plików/dokumentów (np. PDF, Word, OpenOffice/LibreOffice) po zaawansowane aplikacje internetowe.
Podręczniki elektroniczne, w przeciwieństwie do papierowych, nie są podatne na zużycie, można je łatwo poprawiać i aktualizować, a także nie są limitowane liczbą fizycznych egzemplarzy. Jednak najważniejszą zaletą podręczników elektronicznych jest możliwość prezentowania treści w sposób dynamiczny i interaktywny. Oprócz statycznego tekstu i ilustracji mogą one zawierać treści multimedialne takie jak: nagrania dźwiękowe, filmy i animacje. Ponadto autorzy mogą w nich zamieszczać zadania, ćwiczenia oraz gry edukacyjne, pozwalające uczniom na interakcję z podręcznikiem.
Kilka lat temu rozwiązanie oparte o podręczniki elektroniczne w formacie plików PDF próbowano wprowadzić m.in w Hiszpanii oraz Szwecji. Jako, że pliki te były jedynie odzwierciedleniem podręczników papierowych – nie zawierały żadnych dodatkowych treści multimedialnych czy interaktywnych – nie zachęcały one do masowego korzystania z nich przez uczniów tamtejszych szkół. Z powyższych powodów i, co za tym idzie, małej popularności rozwiązanie to nie sprawdziło się. Na szczęście z takich “lekcji” wyciągane są wnioski, które przyczyniają się do tworzenia rozwiązań w znacznie większym stopniu wykorzystujących możliwości oferowane przez podręczniki elektroniczne. Projekt taki realizowany jest aktualnie w… Polsce!
ePodręczniki.pl – polskie podręczniki elektroniczne
W 2012 roku Ministerstwo Edukacji Narodowej w ramach szerszego projektu “Cyfrowa Szkoła” rozpoczęło wraz z kilkoma partnerami (technologicznymi i merytorycznymi) prace nad podręcznikami elektronicznymi do kształcenia ogólnego. Wraz z (docelowo 18) podręcznikami powstaje też platforma internetowa, na której są one publikowane. W chwili obecnej (marzec 2015 r.) projekt jest w zaawansowanej fazie testowej tzw. “wersji beta”. Aby zapoznać się z obecnie udostępnionymi podręcznikami, wystarczy odwiedzić stronę epodreczniki.pl. Przedmioty objęte projektem to m.in. matematyka, fizyka, informatyka, biologia, historia, wiedza o społeczeństwie, edukacja wczesnoszkolna itd., w ramach kilku etapów nauczania: szkoła podstawowa, gimnazjum, szkoła ponadgimnazjalna.
ePodręczniki w zależności od przedmiotu, oprócz tradycyjnych treści tekstowych oraz ilustracji zawierają mnóstwo materiałów multimedialnych (nagrania dźwiękowe, filmy, animacje) oraz interaktywne zadania i ćwiczenia. Z ePodręczników uczniowie mogą bezpłatnie korzystać praktycznie na wszelkiego rodzaju urządzeniach elektronicznych takich jak komputery (stacjonarne i laptopy) oraz urządzenia mobilne (smartfony i tablety). Z pełnej wersji ePodręczników można korzystać praktycznie z dowolnego miejsca na świecie, 24 godziny na dobę, 7 dni w tygodniu – warunkiem jest posiadanie dostępu do Internetu. Jednak twórcy przewidzieli możliwość korzystania z tych zasobów również w trybie off-line, czyli bez dostępu do Internetu. Wówczas wybrany podręcznik należy pobrać na urządzenie w jednym z dostępnych formatów – PDF lub ePUB. Nie zawierają one jednak wszystkich zasobów multimedialnych i interaktywnych.
Portal ePodręczniki.pl ma być w pełni funkcjonalny i zawierać wszystkie 18 publikacji już jesienią 2015 roku. Do tego czasu twórcy zachęcają wszystkich zainteresowanych do zgłaszania ewentualnych uwag do obecnych wersji ePodręczników. Można tego dokonać za pomocą specjalnego formularza na stronie portalu.
Dostępne ePodręczniki
Oprócz cech wymienionych powyżej, podręczniki elektroniczne mają jedną szczególnie ważną dla osób z niepełnosprawnościami – również niewidomych i słabowidzących. Jeśli zostały przygotowane zgodnie ze standardami dostępności to bez większych problemów mogą być one wykorzystywane np. przez uczniów niewidomych, korzystających z programów odczytu ekranu (screenreaderów) oraz słabowidzących wykorzystujących programy powiększające. Dzięki tej zalecie większość treści epodręczników nie musi być przygotowywana w osobnych specjalnych wersjach dla uczniów z niepełnosprawnością wzroku – tak jak ma to miejsce w przypadku wersji papierowych. Jako, że ePodręczniki udostępniane są przez Ministerstwo Edukacji Narodowej – jednostkę administracji publicznej, to zgodnie z wymogami polskiego prawa muszą one spełniać wytyczne zawarte w międzynarodowym standardzie dostępności WCAG 2.0. Oznacza to m.in. że wszelkie treści graficzne (ilustracje, fotografie, wykresy) muszą być zaopatrzone w teksty alternatywne. Natomiast materiały multimedialne (nagrania dźwiękowe, filmy, animacje) muszą posiadać dodatkowe udogodnienia, takie jak transkrypcja i napisy dla niesłyszących oraz audiodeskrypcja dla niewidomych. Ponadto wszystkie funkcjonalności ePodręczników muszą dać się obsłużyć za pomocą technologii asystujących – czytników ekranu czy programów powiększających.
Obecnie (marzec 2015), aż do ukończenia wersji ostatecznej trwają prace mające na celu dostosowanie ePodręczników tak, aby spełniały one wymagane przez prawo standardy dostępności. Wszyscy zainteresowani użytkownicy zachęcani są do testowania i zgłaszania ewentualnych uwag dotyczących dostępności obecnych wersji ePodręczników. Można tego dokonać za pomocą specjalnego formularza na stronie portalu.
Wyzwania
Niestety nie wszystkie treści ePodręczników można dostosować tak, aby spełniały obowiązujące standardy dostępności WCAG 2.0. Sporym wyzwaniem technicznym jest np. udostępnienie zawartych w podręcznikach do matematyki i fizyki wzorów i formuł matematycznych. Dzieje się tak dlatego, że obecnie nie wszystkie przeglądarki internetowe oraz tylko niektóre czytniki ekranu są w stanie prawidłowo zaprezentować i odczytać zapis wzorów matematycznych.
Poważne wyzwanie stanowią również zawarte w ePodręcznikach interaktywne zadania oraz animacje trójwymiarowe. W przypadku uczniów niewidomych wymagałyby one stworzenia innej, dostępnej dla nich alternatywnej formy – np. przygotowane w wersji papierowej wypukłe mapy i wykresy lub wydrukowane na specjalnej drukarce 3D modele trójwymiarowe.
Podsumowanie
Pomimo wspomnianych wyżej wyzwań, można zaryzykować tezę, że dość rewolucyjne, w porównaniu z papierowymi, podręczniki elektroniczne stwarzają więcej możliwości i dają większe szanse na równy dostęp do treści edukacyjnych dla wszystkich uczniów – bez względu na posiadaną niepełnosprawność.
Mikołaj Rotnicki
