Większość z nas słyszała o Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych. Swojego czasu sporo się o niej mówiło i niepełnosprawni wiązali z nią duże nadzieje na poprawę swojej sytuacji. Czym tak naprawdę jest ten dokument i co nam realnie daje? Na te i inne pytania postaram się odpowiedzieć w niniejszym artykule.
Trochę historii
Konwencja została przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w dniu 13 grudnia 2006 r. Przez rząd polski podpisana niewiele później, bo w dniu 20 marca 2007 r. Sporo jednak czasu upłynęło do jej ratyfikacji, która nastąpiła w dniu 6 września 2012 r. Dopiero od tego momentu dokument ten w pełni obowiązuje w naszym kraju.
Co, jak i po co?
Ogólnie rzecz ujmując, Konwencja ma na celu ochronę i zapewnienie pełnego i równego korzystania z praw człowieka i podstawowych wolności przez osoby z niepełnosprawnościami na równi ze wszystkimi innymi obywatelami. W tym miejscu warto podkreślić, że Konwencja zajmuje specyficzne miejsce w polskim systemie prawa, tj. ma ona rangę wyższą od krajowych ustaw i ustępuje jedynie Konstytucji. Nie oznacza to jednak, że jest to akt prawny w czymkolwiek przypominający znane nam ustawy i podobnie funkcjonujący. Rolą Konwencji jest przede wszystkim nałożenie na państwa strony pewnych zobowiązań, tj. określonego działania w zakresie zapewnienia ochrony praw osób z niepełnosprawnościami, a także powstrzymywania się od działań sprzecznych z jej założeniami. Rolą państwa jest zatem zaimplementowanie zawartych w niej regulacji do własnego systemu prawnego w taki sposób, by znalazły one odzwierciedlenie w obowiązujących aktach prawnych, a następnie zostały w nich uszczegółowione i doprecyzowane.
Choć Konwencja reguluje obowiązki państwa względem osób niepełnosprawnych dość ogólnie i stanowi wzorzec, w oparciu o który Państwa – Strony mają budować akty prawa krajowego, nie znaczy to jednak, że nie może być stosowana wprost, zgodnie bowiem z art. 91 ust. 2 Konstytucji umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową. Konwencja definiuje pojęcie osób z niepełnosprawnościami, zaliczając do tej grupy osoby, które mają długotrwale naruszoną sprawność fizyczną, umysłową, intelektualną lub w zakresie zmysłów, co może, w oddziaływaniu z różnymi barierami, utrudniać im pełny i skuteczny udział w życiu społecznym, na zasadzie równości z innymi osobami.
Ogólne zasady i obowiązki
Podstawowymi zasadami wyrażonymi w Konwencji są przede wszystkim: poszanowanie przyrodzonej godności, autonomii osoby, w tym swobody dokonywania wyborów, a także poszanowanie niezależności osoby, · niedyskryminacja, · pełny i skuteczny udział w społeczeństwie i integracja społeczna, · poszanowanie odmienności i akceptacja osób niepełnosprawnych, będących częścią ludzkiej różnorodności oraz ludzkości, · równość szans, · dostępność, · równość mężczyzn i kobiet, · poszanowanie rozwijających się zdolności niepełnosprawnych dzieci oraz poszanowanie prawa dzieci niepełnosprawnych do zachowania tożsamości. Jak już wspomniano, podstawowym zobowiązaniem nałożonym przez Konwencję na Państwa – Strony jest zapewnienie i popieranie pełnej realizacji wszystkich praw człowieka i podstawowych wolności wszystkich osób z niepełnosprawnościami, bez jakiejkolwiek dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność. W tym celu państwa zostały zobowiązane do zastosowania wszelkich regulacji prawnych, które zapewnią wdrożenie praw przyjętych w Konwencji, a także do podjęcia wszelkich środków celem wyeliminowania z systemu prawnego przepisów, które dyskryminują osoby z niepełnosprawnościami. Państwa, podejmując jakiekolwiek działania dotyczące tych osób, muszą mieć na względzie ochronę praw człowieka. Nie mogą ani one same, ani ich instytucje, angażować się w działania sprzeczne z Konwencją. Konwencja idzie jeszcze dalej, zobowiązując państwa do działań w celu wyeliminowania dyskryminacji osób z niepełnosprawnościami przez wszelkie osoby, organizacje lub przedsiębiorstwa prywatne. Duży nacisk Konwencja kładzie także na promowanie urządzeń, usług i rozwiązań zaprojektowanych w sposób uniwersalny, tj. wymagających jak najmniejszych dostosowań i jak najmniejszych kosztów celem dostosowania do potrzeb osób z niepełnosprawnościami. Państwa winny też popierać i promować różnego rodzaju rozwiązania specjalistyczne, które są dostępne po przystępnych cenach. Same zaś osoby niepełnosprawne winny mieć zapewniony dostęp do informacji o różnego rodzaju urządzeniach ułatwiających im funkcjonowanie np. poruszanie się, a także o innych formach pomocy, usług i ułatwień. Duży nacisk kładzie się również na obowiązek popierania szkoleń osób pracujących z osobami niepełnosprawnymi, by mogły jeszcze lepiej realizować swoje zadania zgodne z Konwencją. Istotny jest także fakt zobowiązania państw do angażowania samych osób niepełnosprawnych w proces dostosowywania rodzimego systemu prawnego do zasad ustalonych Konwencją i konsultowania się z nimi w sprawach ich dotyczących.
Równość, niedyskryminacja i świadomość społeczna
Konwencja kładzie szczególny nacisk na kwestię walki z dyskryminacją osób z niepełnosprawnościami, szczególną sytuację niepełnosprawnych kobiet i dziewcząt, a także niepełnosprawnych dzieci. Państwa zobowiązane są ponadto do podnoszenia świadomości społeczeństwa dotyczącej poszanowania praw osób z niepełnosprawnościami, także na poziomie rodziny, zwalczania stereotypów, uprzedzeń i szkodliwych praktyk, promowania wiedzy o zdolnościach i wkładzie osób z niepełnosprawnościami. Cel ten ma zostać osiągnięty poprzez różnorakie działania, tj. inicjowanie i prowadzenie różnego rodzaju kampanii podnoszących świadomość społeczną dotyczącą praw osób z niepełnosprawnościami, przekazywanie ich pozytywnego wizerunku, uznanie dla ich kompetencji oraz wkładu w miejscu pracy. Konwencja stanowi również, że dzieci winny być od najmłodszych lat odpowiednio edukowane celem wyrobienia w nich postawy poszanowania dla osób z niepełnosprawnościami. Konwencja kładzie nacisk na promowanie wizerunku osób niepełnosprawnych, który byłby z nią zgodny, a także wdrażanie różnego rodzaju programów podnoszących świadomość społeczną w tym, co dotyczy osób z niepełnosprawnościami oraz ich praw.
Dostępność
Konwencja wiele miejsca poświęca zagadnieniu dostępności, tj. zobowiązaniu państw do podejmowania środków w celu zapewnienia osobom z niepełnosprawnościami, na zasadzie równości z innymi osobami, dostępu do środowiska fizycznego, środków transportu, informacji i komunikacji, w tym technologii i systemów informacyjno-komunikacyjnych, a także do innych urządzeń i usług powszechnie dostępnych lub powszechnie zapewnianych, zarówno na obszarach miejskich, jak i wiejskich. Dotyczy to przede wszystkim budynków, dróg, transportu oraz innych urządzeń wewnętrznych i zewnętrznych, a także informacji, komunikacji i innych usług, w tym elektronicznych i służb ratowniczych. Państwa zobowiązały się do opracowywania i wdrażania minimalnych standardów i wytycznych w sprawie dostępności urządzeń i usług ogólnodostępnych lub powszechnie zapewnianych, co dotyczy nie tylko instytucji państwowych, ale także prywatnych. Zobowiązały się także do zapewnienia szkoleń w przedmiocie dostępności. Co na pewno ciekawe i istotne dla osób niewidomych, Konwencja zobowiązuje państwa do zapewnienia brajlowskich oznakowań w ogólnodostępnych budynkach oraz innych obiektach, a także do zapewnienia pomocy innych osób lub zwierząt, tj. przewodników, lektorów i tłumaczy języka migowego, oraz popierania dostępu niepełnosprawnych do nowych technologii i systemów informacyjno-komunikacyjnych, w tym do Internetu. Zdecydowany nacisk położono także na dążenie do minimalizacji kosztów dostępnych rozwiązań już na etapie ich projektowania.
Dostęp do wymiaru sprawiedliwości
Państwa-Strony zobowiązały się do zapewnienia osobom z niepełnosprawnościami skutecznego dostępu do wymiaru sprawiedliwości, na zasadzie równości z innymi osobami. Nastąpi to m.in. poprzez wprowadzenie dostosowań proceduralnych oraz dostosowań odpowiednich do ich wieku, w celu ułatwienia efektywnego udziału, bezpośrednio lub pośrednio, zwłaszcza jako świadków, we wszelkich postępowaniach, w tym na etapie wszelkich form postępowania przygotowawczego. Państwa zobowiązały się ponadto do popierania odpowiednich szkoleń osób zatrudnionych w wymiarze sprawiedliwości, w tym w policji i więziennictwie.
Mobilność
Państwa-Strony zobowiązały się do podjęcia wszelkich środków celem zapewnienia osobom z niepełnosprawnościami mobilności osobistej i możliwie największej samodzielności w tym zakresie, m.in. poprzez ułatwianie im mobilności w sposób i w czasie przez niewybranym i po przystępnej cenie, ułatwianie dostępu do wysokiej jakości przedmiotów ułatwiających poruszanie się, a także do pomocy i pośrednictwa innych osób lub zwierząt po przystępnej cenie oraz zapewnienie odpowiednich szkoleń.
Wolność wypowiadania się, wyrażania opinii oraz dostęp do informacji
Nie ulega wątpliwości, że osoby niepełnosprawne powinny mieć pełne prawo do wolności wypowiadania się i wyrażania opinii, podobnie jak inni ludzie. To samo tyczy się wolności poszukiwania, otrzymywania i rozpowszechniania informacji i poglądów. W tym celu państwa zobowiązały się do dostarczania tym osobom informacji przeznaczonych dla ogółu społeczeństwa w dostępnych dla nich formach i technologiach, odpowiednio do niepełnosprawności, na czas i bez dodatkowych kosztów. Temu samemu celowi służyć ma umożliwianie osobom z niepełnosprawnościami korzystania np. z języka migowego czy alfabetu brajla w sprawach urzędowych. Państwa winny nakłaniać również prywatne instytucje, świadczące usługi dla ogółu społeczeństwa, także przez Internet, do dostarczania ich w formie dostępnej dla niepełnosprawnych.
Edukacja
Konwencja podkreśla równe prawa osób niepełnosprawnych do korzystania z edukacji. W związku z tym nie mogą być one z powodu niepełnosprawności wykluczane z powszechnego systemu edukacji, mają też prawo do nauki w szkole podstawowej i średniej w społeczności, w której żyją. W ramach powszechnego systemu edukacji winny zatem być wprowadzane odpowiednie udogodnienia. W związku z tym należy ułatwić m.in. naukę alfabetu brajla, zapewnić wsparcie w poruszaniu się i nauce orientacji przestrzennej, ułatwiać naukę języka migowego. W tym celu państwa winny podejmować środki zmierzające do zatrudniania odpowiednio wykwalifikowanych nauczycieli, także niepełnosprawnych, na wszystkich szczeblach edukacji. Państwa Strony zobowiązały się też zapewnić równy dostęp niepełnosprawnych do powszechnego szkolnictwa wyższego, szkolenia zawodowego, kształcenia dorosłych i uczenia się przez całe życie.
Praca i zatrudnienie
Państwa strony uznają prawo osób z niepełnosprawnościami do zarabiania na życie własną pracą, na równych zasadach z innymi. Chodzi tu o pracę swobodnie wybraną lub przyjętą na rynku pracy oraz w otwartym, integracyjnym i dostępnym dla tych osób środowisku pracy. Konwencja wprowadza zakaz dyskryminacji w zatrudnieniu ze względu na niepełnosprawność, tyczy się to zarówno rekrutacji, przyjmowania do pracy i zatrudnienia, kontynuacji zatrudnienia, awansu zawodowego, jak i bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Osoby z niepełnosprawnościami mają, na równi z innymi osobami, prawo do sprawiedliwych i korzystnych warunków pracy, w tym jednakowego wynagrodzenia za pracę jednakowej wartości czy bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Podobnie winny mieć one równe z innymi prawa do korzystania z praw pracowniczych oraz prawa do zrzeszania się w związki zawodowe. Niepełnosprawni winni mieć także równy dostęp do ogólnych programów poradnictwa specjalistycznego i zawodowego, usług pośrednictwa pracy oraz szkolenia zawodowego i kształcenia ustawicznego. Państwa zobowiązały się także do popierania możliwości samozatrudnienia, przedsiębiorczości i tworzenia spółdzielni, zatrudniania osób z niepełnosprawnościami w sektorze publicznym oraz popierania ich zatrudniania w sektorze prywatnym poprzez odpowiednią politykę i środki. Ponadto zapewnią wprowadzanie racjonalnych usprawnień dla osób niepełnosprawnych w miejscu pracy, będą popierać zdobywanie przez te osoby doświadczenia zawodowego na otwartym rynku pracy oraz udostępnią programy rehabilitacji zawodowej, utrzymania pracy oraz powrotu do pracy.
Udział w życiu politycznym i publicznym
Uznając, że osoby z niepełnosprawnościami mają równe z innymi prawo do udziału w życiu politycznym, Państwa-Strony zobowiązały się do zapewnienia im efektywnego uczestnictwa w nim, na równi z innymi osobami, włączając w to możliwość korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego. Tu wprowadzono istotne regulacje dotyczące zapewnienia niepełnosprawnym dostępu do głosowania przy pomocy urządzeń i materiałów łatwych w użyciu, z uwzględnieniem zasad tajności głosowania. Podkreślono także prawo osób z niepełnosprawnościami do kandydowania w wyborach, a następnie efektywnego sprawowania urzędu i pełnienia wszelkich funkcji publicznych na wszystkich szczeblach rządzenia, z zastosowaniem odpowiednich technologii. Podkreślono jednocześnie prawo niepełnosprawnych do korzystania z pomocy osób trzecich podczas głosowania, jeśli wynika to z ich własnej woli.
Udział w życiu kulturalnym, rekreacji, wypoczynku i sporcie
Osoby z niepełnosprawnościami mają równe z innymi prawo do udziału w życiu kulturalnym. W szczególności powinny mieć dostęp do materiałów w dziedzinie kultury w dostępnych dla nich formach, a także do programów telewizyjnych, filmów, teatru i innego rodzaju działalności kulturalnej, także do miejsc działalności kulturalnej, np. teatrów, kin, muzeów, bibliotek czy zabytków ważnych dla kultury narodowej. Istotną i szeroko niegdyś dyskutowaną kwestią jest także regulacja mówiąca o tym, iż Państwa-Strony podejmą środki w celu zapewnienia, że przepisy chroniące prawa autorskie nie będą stanowiły nieuzasadnionej lub dyskryminacyjnej bariery dla osób z niepełnosprawnościami w dostępie do materiałów w dziedzinie kultury. Konwencja stanowi także prawo osób niepełnosprawnych do uznania ich szczególnej tożsamości kulturowej i językowej, w tym języków migowych i kultury osób niesłyszących, a także do uzyskania wsparcia w tym zakresie. Konwencja zawiera ponadto regulacje zmierzające do aktywizacji sportowej osób z niepełnosprawnościami, zwłaszcza dzieci i młodzieży.
Inne regulacje
Powyżej omówiono jedynie najistotniejsze, zdaniem autorki, elementy Konwencji, które bezpośrednio dotyczą wielu osób z niepełnosprawnościami, także w Polsce. Zawiera ona jednak szereg innych, nader oczywistych regulacji, kładąc ogromny nacisk na realizowanie podstawowych praw człowieka, takich jak np. prawo do życia, równość wobec prawa, wolność i bezpieczeństwo osobiste, wolność od tortur lub okrutnego, nieludzkiego albo poniżającego traktowania lub karania, wolność od wykorzystywania, przemocy i nadużyć, ochrona integralności osobistej, poszanowanie prywatności, poszanowanie domu i rodziny, a także regulacje dotyczące zdrowia, rehabilitacji, warunków życia i ochrony socjalnej osób z niepełnosprawnościami.
Komitet do spraw praw osób niepełnosprawnych
Na mocy Konwencji powstał Komitet ds. praw osób niepełnosprawnych, składający się z maksymalnie 18 członków, wybieranych przez państwa strony na 4-letnią kadencję. Państwa-Strony zostały zobowiązane do przedkładania Komitetowi sprawozdań dotyczących środków podjętych w celu realizacji Konwencji, nie rzadziej niż co 4 lata. Państwa strony winny spotykać się także na konferencjach, gdzie omawiane są istotne zagadnienia dotyczące wdrażania Konwencji.
Podsumowanie
Jak ukazano powyżej, Konwencja ONZ o prawach osób z niepełnosprawnościami zawiera szereg regulacji zmierzających do poprawy sytuacji niepełnosprawnych na wielu polach, począwszy od zapewnienia im podstawowych praw człowieka, po dążenie do wyrównywania ich szans, dostosowywania otoczenia czy wyposażania w odpowiednie środki i urządzenia. Patrząc na to, jak wiele zmienia się w ostatnich latach w naszym kraju, łatwo stwierdzić, że jej wdrażanie ma już dla polskich niepełnosprawnych wielorakie i namacalne skutki. Oczywiście, jest to proces długotrwały, którego nie da się czasem przyspieszyć, czasem też brak woli w tym względzie. Nie ulega jednak wątpliwości, że nasze otoczenie, mentalność i uprawnienia znacząco się zmieniają i są to na ogół zmiany w dobrym kierunku. Co jednak wtedy, kiedy spotykamy się z jawnym łamaniem zasad ustanowionych w Konwencji? Jak już wspomniano, Konwencja stanowi pewien zbiór regulacji ramowych, które winny zostać wcielone do systemu prawnego państwa, tj. ustaw i innych aktów prawnych. Choć zapisy Konwencji stoją w hierarchii aktów prawnych ponad obowiązującym prawem krajowym i, co bardzo istotne, mogą być stosowane wprost (można się na nie powoływać w celu dochodzenia swoich praw), dochodzenie sprawiedliwości przed krajowymi sądami może nie być łatwe. W tym właśnie celu powstał Protokół dodatkowy do Konwencji, który umożliwia kierowanie indywidualnych skarg do organu międzynarodowego, tj. Komitetu ds. Praw Osób Niepełnosprawnych, oczywiście po wcześniejszym wyczerpaniu krajowych dróg prawnych. Jak dotąd Polska nie ratyfikowała tego protokołu, Polacy są więc aktualnie pozbawieni takiej możliwości. Coraz głośniej mówi się jednak o konieczności jego ratyfikacji, regularnie apeluje o to Rzecznik Praw Obywatelskich. Pozostaje zatem mieć nadzieję, że do takiej ratyfikacji w najbliższym czasie dojdzie, wówczas polscy niepełnosprawni będą mieli pełnię możliwości dochodzenia swych praw w wypadku ich nieprzestrzegania. Zachęcam Czytelników do bliższego przyjrzenia się kwestii realizacji zapisów Konwencji. Doskonałym źródłem informacji na ten temat są publikacje Biura Rzecznika Praw Obywatelskich
(https://www.rpo.gov.pl/pl/content/publikacje)
oraz Społeczny Raport Alternatywny
(http://Konwencja.org/raport-alternatywny/).
