Nadchodzą zmiany
Jakiś czas temu w skrzynkach pocztowych członków Działu Zbiorów dla Niewidomych Głównej Biblioteki i Zabezpieczenia Społecznego pojawiły się informacje, które, jak sądzę, zainteresują nie tylko członków Biblioteki, ale również pozostałe osoby z niepełnosprawnościami. Informacje te dotyczyły Traktatu z Marrakeszu oraz mającej powstać platformy internetowej, za pośrednictwem niewidomi i słabowidzący użytkownicy będą mieli ułatwiony dostęp do książek.
O Traktacie z Marrakeszu czytelnicy Tyfloświata mieli już okazję czytać na łamach naszego czasopisma. Ponieważ jednak tekst ten był najeżony prawniczymi terminami i dość wymagający w lekturze, postanowiłam przybliżyć tę kwestię ponownie, w nieco bardziej przystępny sposób.
Ale zacznijmy wszystko od początku
Traktat z Marrakeszu, czyli traktat w sprawie ułatwienia dostępu do opublikowanych utworów drukowanych osobom niewidomym i słabowidzącym oraz osobom z niepełnosprawnościami niemogącym czytać druku, został przyjęty 28 czerwca 2013 r. w Marrakeszu podczas Konferencji Dyplomatycznej Światowej Organizacji Własności Intelektualnej (WIPO). Polska, jako jedno ze 129 państw, zaakceptowała jego treść 24 czerwca 2014 roku w Genewie, podpisując akt końcowy Traktatu. Podpis pod Traktatem w imieniu Rzeczpospolitej złożył Ambasador Remigiusz Henczel, Stały Przedstawiciel RP przy Biurze Narodów Zjednoczonych w Genewie Do tej pory uzgodnioną treść Traktatu podpisało 78 państw. 30 kwietnia 2016 r. Traktat podpisała również Unia Europejska.
Cele Traktatu
Jego celem jest stworzenie międzynarodowego standardu korzystania przez osoby, których niepełnosprawność nie pozwala na czytanie druku, z utworów wydanych w postaci drukowanej i nadal pozostających pod ochroną przepisów prawa autorskiego.
Jak to będzie działać?
Głównym założeniem Traktatu jest wprowadzenie instytucji upoważnionych podmiotów, których zadaniem będzie udostępnianie osobom z niepełnosprawnościami książek oraz innych utworów w dostępnych dla nich formatach. Status zaufanego podmiotu będą mogły uzyskać upoważnione lub uznane przez prawo instytucje, prowadzące działalność w obszarze edukacji, szkoleń, czytania adaptacyjnego lub dostępu do informacji na rzecz osób z niepełnosprawnościami, lecz nie czerpiące z tego żadnego zysku. Upoważnionymi podmiotami będą mogły zostać również instytucje rządowe lub organizacje pozarządowe, prowadzące działalność niekomercyjną, których głównym celem statutowym jest realizowanie wyżej wymienionych zadań. Traktat zobowiązuje upoważnione podmioty do przyjęcia własnych zasad w zakresie: sposobów ustalania, czy osoby korzystające z ich usług, są osobami niepełnosprawnymi; rozpowszechniania i udostępniania kopii utworów wyłącznie na rzecz osób niepełnosprawnych lub innych upoważnionych podmiotów; zapobiegania nielegalnemu kopiowaniu, rozpowszechnianiu i udostępnianiu kopii utworów; zachowywania należytej staranności w postępowaniu z kopiami utworów oraz prowadzenia rejestru działań związanych z udostępnianiem kopii osobom z niepełnosprawnościami. Upoważnione podmioty będą mogły korzystać jedynie z utworów lub ich kopii, które pozyskały w sposób legalny. Zachowując wyżej wymienione zasady, zapewniające, zdaniem wydawców, bezpieczeństwo dystrybucji kopii utworów, upoważnione podmioty, bez konieczności uzyskiwania zezwolenia będą mogły: sporządzać kopie utworów w formatach dostępnych dla osób niepełnosprawnych, otrzymywać od innych upoważnionych podmiotów kopie utworów w formatach dostępnych, dostarczać beneficjentom kopie utworów w tychże formatach, w tym w ramach niekomercyjnego użyczania lub drogą elektroniczną – przewodową i bezprzewodową – i podejmować pośrednie działania służące realizacji tych celów. Traktat zakłada również korzystanie z udostępnianych w ten sposób treści bezpośrednio przez osoby z niepełnosprawnościami oraz osoby będące ich opiekunami. Daje to możliwość sporządzenia kopii utworu w formacie dostępnym dla osób z niepełnosprawnościami w ramach prywatnego użytku, pod warunkiem, że osoba ta ma legalny dostęp do utworu lub jego kopii.
Jakie korzyści płyną z Traktatu?
Według WHO obecnie na świecie żyje 314 milionów osób niewidomych i słabowidzących. Ocenia się, że w Polsce liczba osób niemogących czytać czarnego druku wynosi około 300 tysięcy.
Mimo, że w wielu państwach, w tym w Polsce, obowiązuje prawo przewidujące ułatwiony dostęp osobom niewidomym i niedowidzącym do twórczości, nie więcej niż 5 % publikacji drukowanych na świecie jest dostępna dla osób z niepełnosprawnościami. Jest to szczególnie odczuwalne w przypadku nowości wydawniczych i dzieł naukowych. Osoby takie nie mają możliwości swobodnego korzystania z pełnej oferty prasowej i książkowej.
Przystąpienie Polski do Traktatu przyniesie osobom niewidomym i słabowidzącym oraz innym osobom z niepełnosprawnościami wymierne korzyści: zapewni im narzędzia ułatwiające korzystanie z zagranicznych wydań książek i prasy, a także da możliwość udostępniania książek wydanych w języku polskim niepełnosprawnym na całym świecie, w tym Polakom mieszkającym za granicą. Co za tym idzie, prawidłowe działanie systemu udostępniania materiałów drukowanych określonych w Traktacie, spowoduje zwiększenie liczby wydań książek w języku polskim w formatach dostosowanych dla osób niepełnosprawnych.
Sytuacja na świecie i w Unii Europejskiej
Traktat z Marrakeszu ratyfikowało już 20 państw. Kanada, jako dwudzieste państwo na świecie ratyfikowała go 30 czerwca 2016 roku. Osoby z niepełnosprawnościami na całym świecie mają wiele powodów do radości, gdyż po trwającej 3 lata kampanii społecznej i medialnej, osiągnięta została minimalna liczba państw, wymagana do tego, aby postanowienia Traktatu mogły wejść w życie. Dzięki temu osoby niepełnosprawne, mieszkające w Argentynie, Australii, Argentynie, Brazylii, Chile, Ekwadorze, Korei Południowej, Salwadorze, Gwatemali, Indiach, Izraelu, Mali, Meksyku, Mongolii, Paragwaju, Peru, Korei Północnej, Singapurze, Zjednoczonych Emiratach Arabskich, Urugwaju i Kanadzie będą mogły cieszyć się swobodnym dostępem do zagranicznych książek i informacji naukowych w ramach wymiany międzynarodowej. Chociaż Polska podpisała Traktat, to na płynące z tego korzyści przyjdzie nam jeszcze poczekać, ponieważ w Unii Europejskiej istnieje spór kompetencyjny polegający na tym, że nie postanowiono, czy Traktat ma ratyfikować Unia Europejska, jako całość, czy też każde z państw członkowskich z osobna. Sprawę rozstrzygnie Europejski Trybunał Sprawiedliwości. Zarówno Polska, jak i inne kraje Unii Europejskiej będą musiały czekać na wyrok Trybunału. Na wejście w życie postanowień Traktatu świat poczeka do końca września 2016 r. Pozostaje tylko mieć nadzieję, że Trybunał zdąży do tego czasu rozwiązać spór dotyczący sposobu jego ratyfikacji.
Nie siedzimy z założonymi rękami
Najgorsze jest czekanie. Polska, w oczekiwaniu na rozstrzygnięcia w Unii Europejskiej, postanowiła zacząć działać tak, aby, gdy Traktat wejdzie w życie, móc niezwłocznie realizować jego założenia.
1 lipca 2016 r. Instytut Książki i Wydawnictwo Naukowe PWN podpisały umowę dotyczącą budowy i wdrożenia platformy udostępniającej książki wydawców w formatach dostępnych dla niewidomych i słabowidzących oraz niepełnosprawnych ruchowo (niemogących czytać książek drukowanych). Jest to efekt kilkuletnich działań MKiDN na rzecz czytelnictwa osób niepełnosprawnych.
Za pośrednictwem platformy udostępniane będą publikacje beletrystyczne, naukowe i specjalistyczne w formacie elektronicznym. Budowa i wdrożenie platformy ma potrwać 7 miesięcy, zaś całkowity koszt tego przedsięwzięcia, a następnie utrzymanie platformy przez okres 5 lat (2017 -2021) to 863 tys. zł brutto. Koszty te pokryje Ministerstwo Kultury.
15 lipca 2016 r. odbyło się spotkanie dotyczące powstania platformy udostępniającej książki osobom z niepełnosprawnościami. Wzięły w nim udział Wiceminister Kultury i Dziedzictwa Narodowego – dr hab. Magdalena Gawin oraz Wiceminister Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej – Elżbieta Bojanowska.
Podczas spotkania zastępca dyrektora Głównej Biblioteki Pracy i Zabezpieczenia Społecznego ds. Zbiorów dla Niewidomych Monika Cieniewska przedstawiła najważniejsze problemy osób niewidomych i niepełnosprawnych ruchowo w dostępie do książek oraz ich oczekiwania związane z powstającą platformą. Podkreśliła, że utrudniony dostęp osób z niepełnosprawnościami do książek (lub jego brak) wyklucza je z życia kulturalnego oraz stwarza ogromne bariery w procesie ich edukacji. Wiceminister obu resortów wykazały duże zainteresowanie projektem i wyraziły wolę współpracy przy jego realizacji.
W spotkaniu uczestniczyli również: dyrektor Biura Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych Mirosław Przewoźnik, dyrektor Wydziału Analiz i Programowania Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych Krzysztof Kaca, dyrektor Departamentu Mecenatu Państwa w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego Maciej Dydo, Dyrektor Generalna Polskiej Izby Książki dr Grażyna Szarszewska, dyrektor Głównej Biblioteki Pracy i Zabezpieczenia Społecznego (GBPiZS) Justyna Garbarczyk oraz przedstawiciele Grupy PWN.
Dzięki platformie osoby z niepełnosprawnościami będą miały dostęp do strony internetowej z katalogiem publikacji umożliwiającym wyszukiwanie pozycji książkowych, a następnie ich pobieranie i odtwarzanie we własnych urządzeniach, takich jak komputer, telefon czy urządzenia przenośne. Aby mieć dostęp do platformy, trzeba się będzie zalogować do osobistego konta i wprowadzić kod autoryzacyjny PIN. Kody te będą dystrybuowane przez biblioteki, których czytelnikami są osoby niewidome i słabowidzące oraz osoby z innymi niepełnosprawnościami uniemożliwiającymi korzystanie z treści w formie drukowanej, również przez Dział Zbiorów dla Niewidomych GBPiZS wśród jej czytelników.
Rozwiązanie to, wraz z zachowaniem procedur autoryzacji stosowanych przez biblioteki, takie jak na przykład wymóg posiadania orzeczenia lekarskiego w celu stwierdzenia niepełnosprawności, zapewni, że do platformy będą miały dostęp jedynie osoby niepełnosprawne. Ponadto na pliki ePUB oraz mp3, tuż przed ich pobraniem, będą w sposób automatyczny nakładane znaki wodne, które będą przypisywać do nich identyfikatory czytelników. Wydawcy natomiast będą posiadać zindywidualizowane konta, co da im możliwość umieszczania na platformie nowych pozycji. Ci spośród nich, którzy mają podpisane umowy z PWN dotyczące IBUK LIBRA, mogliby zdecydować samodzielnie o umieszczeniu książki na platformie dla osób z niepełnosprawnościami.
Projekt TIGAR, czyli wychodzimy w świat
MKiDN od 2012 roku prowadzi działania mające na celu ułatwianie dostępu do książek i innych materiałów drukowanych osobom z niepełnosprawnościami, a w szczególności osobom niewidomym i słabowidzącym.
Rezultatem rocznych działań MKiDN jest umowa o przystąpieniu do TIGAR (Trusted Intermediaries Global Accessible Resources), którą Główna Biblioteka Pracy i Zabezpieczenia Społecznego podpisała ze Światową Organizacją Własności Intelektualnej (World Intellectual Property Organization). Umowa ta została zawarta w dniu 8 lipca 2016 r. Projekt ten to szansa na uzyskanie przez polskich obywateli z niepełnosprawnościami wzroku dostępu do ogromnej ilości publikacji znajdujących się w zbiorach bibliotek dla niewidomych na całym świecie. Przystąpiwszy do projektu, biblioteka może udostępniać swoje zbiory czytelnikom niewidomym i słabowidzącym czytającym po polsku i zamieszkałym za granicą. Obecnie w ramach projektu udostępnione są książki w 55 językach. W wymianie uczestniczy 14 instytucji z 12 krajów: Australia, Brazylia, Kanada, Dania, Francja, Holandia, Nowa Zelandia, Norwegia, RPA, Szwecja, Szwajcaria, USA oraz Polska.
Udział polskiej biblioteki w projekcie TIGAR był możliwy dzięki podpisaniu przez Polskę w czerwcu 2014 roku Traktatu z Marrakeszu. Aktualnie trwają przygotowania do zastosowania założeń traktatu, które w imieniu Polski prowadzi resort kultury. Umowa zostanie ratyfikowana przez Polskę po jej ratyfikacji przez Unię Europejską.
Wkrótce książki bliżej nas
Wszystko wskazuje na to, że dzieje się wiele dobrego w kwestii dostępu osób z niepełnosprawnościami do materiałów drukowanych. Działania omówione powyżej oznaczają nie tylko poprawę dostępu do twórczości literackiej, lecz także lepszy dostęp do publikacji i opracowań naukowych, nie tylko polskich, ale również obcojęzycznych. Będzie to z pewnością ogromne ułatwienie dla osób czytających w obcych językach, dla osób studiujących czy naukowców. Ponadto, rozproszona po całym świecie polonia będzie miała ponownie dostęp do literatury w języku ojczystym, co jest dla niej niezwykle istotne. W działania te zaangażowane są również biblioteki oraz wydawnictwa, co z kolei zwiększy ilość książek wydawanych w formatach dostępnych. Powstanie miejsce w przestrzeni internetowej, gdzie będzie można czerpać pełnymi garściami z wszelkiej literatury. Czekamy na decyzję Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, na rozwiązanie sporu kompetencyjnego w Unii Europejskiej. Gdy to nastąpi, świat stanie przed nami otworem! Czego sobie i Państwu życzę.
Agnieszka Pelczarska
